Interpretacja Program minimum - Aktorzy STS-u

Piosenka „Program minimum” w wykonaniu Aktorów Studenckiego Teatru Satyryków (STS) to niezwykle przenikliwy komentarz społeczno-polityczny, osadzony w realiach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Studencki Teatr Satyryków, działający w Warszawie w latach 1954–1975, był jednym z najważniejszych głosów młodej inteligencji, znanej z odważnej satyry, często camouflaged, aby ominąć cenzurę. Ich dewiza „Mnie nie jest wszystko jedno” doskonale oddawała ducha niezgody na otaczającą rzeczywistość, którą wyrażali w swoich „rewiach satyrycznych”.

Tekst utworu, który prawdopodobnie był częścią rewii pt. „Wszystko, co nasze – program minimum” z premierą 24 marca 1963 roku, w reżyserii Jerzego Markuszewskiego i Olgi Lipińskiej, stanowi ironiczną pochwałę bierności i minimalizmu, demaskując jednocześnie jego absurdalne konsekwencje.

Już pierwsze strofy – „Byle do składu / Byle do rymu: / Tere-fere, ple-ple, gadu-gadu / Program minimum” – uderzają w powierzchowność i brak autentyczności. Sugerują, że w tamtych czasach forma stawała się ważniejsza od treści, a komunikacja sprowadzała się do pustych frazesów i bezmyślnego powtarzania sloganów. To krytyka systemu, w którym liczył się jedynie „skład” (czyli odpowiednie ułożenie słów, zgodne z partyjną retoryką) i „rym” (pozorna harmonia), a nie szczera myśl czy głębokie przesłanie.

Dalsze wersy, „I tak dalej, i tak dalej, jak z nut / I oto już mamy to nasze ciut-ciut:”, podkreślają rutynę i brak ambicji. Społeczeństwo przyzwyczaja się do „ciut-ciut” – bardzo małych, skromnych osiągnięć, które stają się normą, a nawet celem samym w sobie. To obraz rezygnacji z większych marzeń na rzecz codziennego minimum, które wystarcza, by przetrwać i nie narazić się na kłopoty.

Sformułowanie „Minimalny / Całkiem realny plan / Orientalny - / Jaki pan, taki stan” jest esencją satyry. „Minimalny” i „całkiem realny plan” to gorzka konstatacja, że ambicje zostały drastycznie obniżone do poziomu ledwie znośnego, akceptowalnego kompromisu. Określenie „orientalny” jest tu kluczową aluzją. W kontekście PRL-u mogło ono nawiązywać do geopolitycznego położenia Polski w bloku wschodnim, a także do systemu, w którym decyzje podejmowane były arbitralnie, a władza miała charakter niemal autokratyczny. Wyrażenie „Jaki pan, taki stan” to przysłowie, które doskonale oddaje stan zależności i braku podmiotowości obywateli. Oznaczało ono, że to władza (partia, „pan”) dyktuje warunki, a obywatele muszą się do nich dostosować, niezależnie od własnych potrzeb czy aspiracji.

Refleksja „Bez przesady / Wszystkiego po trosze / Gdy od zalet odejmiesz wady / Masz jak w banku swoje dwa grosze” ironicznie przedstawia politykę umiaru i unikania skrajności jako sposób na osiągnięcie stabilności – choć bardzo skromnej. „Dwa grosze” to symboliczne wynagrodzenie za konformizm, za rezygnację z indywidualizmu i poddanie się „programowi minimum”. To nagroda za bycie przeciętnym, niezbyt wyróżniającym się, byle tylko nie wzbudzać podejrzeń. W tym kontekście, satyrycy STS-u krytykowali zarówno obywateli, którzy dali się uwięzić w mentalności minimalizmu, jak i system, który do tego doprowadził.

Najważniejszy chyba fragment piosenki, „Z haseł, co ożywiały tłum / Jeszcze to jedno się trzyma / Ostatnia wielka maksyma: / Ideał mi-ni-mum”, stanowi bezpośrednią krytykę utraconych ideałów. Wskazuje na to, że po latach wzniosłych, rewolucyjnych haseł, które miały porywać masy, pozostało tylko jedno, gorzkie credo: dążenie do „ideału minimum”. To świadectwo głębokiego rozczarowania, braku wiary w wielkie idee i wszechobecnej apatii. W czasach, gdy państwo promowało patos i kolektywizm, STS odważył się pokazać, że rzeczywistość jest o wiele bardziej prozaiczna i pozbawiona prawdziwego sensu dla jednostki.

Ostatnia zwrotka, „Obywatele / Dalej do czynu / Czyń elementarne ele-mele: / Program minimum”, to szydercze wezwanie do działania. Zamiast prawdziwych „czynów”, obywatele są zachęcani do wykonywania „elementarnych ele-mele”, czyli zadań bez znaczenia, pustych gestów, które mają imitować aktywność. „Ele-mele” to nonsensowne słowo, które doskonale oddaje jałowość i bezcelowość takiego postępowania. Całość zamyka się klamrą, ponownie przypominając o panującym „Programie minimum”, który stał się synonimem całej epoki.

Piosenka „Program minimum” to nie tylko sprytne ominięcie cenzury, ale przede wszystkim ponadczasowa refleksja nad naturą konformizmu, utratą wartości i wpływem systemu na jednostkowe ambicje. STS, ze swoimi autorami tekstów jak Andrzej Jarecki, Agnieszka Osiecka czy Stanisław Tym, oraz kompozytorami takimi jak Marek Lusztig czy Edward Pałłasz, tworzył dzieła, które, choć zakorzenione w konkretnych realiach PRL-u, do dziś poruszają swoją aktualnością. Pokazali, że nawet w czasach opresji artysta może, za pomocą ironii i satyry, stać się sumieniem społeczeństwa i demaskatorem fałszu.