Interpretacja Dziesięciu małych Polaków - Aktorzy STS-u

Piosenka "Dziesięciu małych Polaków" autorstwa Aktorów STS-u to wyrazista, gorzka satyra na polską mentalność i rzeczywistość okresu PRL, choć jej przesłanie pozostaje aktualne. Utwór, podobnie jak wiele innych produkcji Studenckiego Teatru Satyryków (STS), posługuje się aluzją, ironią i groteską, by obnażać absurdy władzy i konformizm jednostek w społeczeństwie. STS, działający w Warszawie w latach 1954–1975, stał się jednym z najbardziej zasłużonych zespołów artystycznych tamtego okresu, a jego twórczość była ważnym głosem młodej inteligencji, reagującej na beznadzieję stalinizmu i późniejsze wyzwania.

Sama struktura piosenki nawiązuje do popularnej angielskiej rymowanki dla dzieci "Dziesięciu Murzynków" (lub "Dziesięciu Małych Indian", "Dziesięciu Żołnierzyków"), która opowiada o kolejno znikających postaciach. W wersji STS-u "giną" kolejno idee, zapał i nadzieja, symbolizowane przez odchodzących "małych Polaków". Utwór ten, poprzez swoją powtarzalną formę, buduje poczucie nieuchronności i systematycznego rozkładu wspólnych wartości czy dążeń.

Pierwsze wersy, „Dziesięciu małych Polaków / Na wojenkę poszło wojować / Jeden chciał sprawdzić, co będzie / Gdy w grobie ciemnym się schowa”, wprowadzają motyw walki i poświęcenia, który szybko zostaje zderzony z cynizmem lub brakiem zaangażowania. Pierwszy Polak nie walczy, lecz "chowa się w grobie", co można interpretować jako ucieczkę od odpowiedzialności, brak wiary w sens działania lub, w bardziej drastycznym ujęciu, gotowość na samounicestwienie w obliczu beznadziei. To natychmiastowe odstępstwo od wspólnego celu nadaje ton całej piosence, wskazując na wewnętrzne podziały i deficyt heroizmu w społeczeństwie.

Kolejne zwrotki systematycznie demaskują różnorodne postawy:

• „Jeden z nich wszedł do muzeum / Sprawdzić, jak kiedyś się żyło” – to rezygnacja z aktywnego tworzenia przyszłości na rzecz pasywnej kontemplacji przeszłości, ucieczka w nostalgię lub historię, zamiast budowania nowego.
• „Lecz jeden spytał: "Dlaczego?"” – ten wers obnaża brak wiary w celowość działania, intelektualne kwestionowanie zamiast czynu, co prowadzi do paraliżu inicjatywy. Studencki Teatr Satyryków w swojej działalności sprzeciwiał się wypaczeniom systemu, obnażał absurdy władzy i konformizm jednostek.
• „Lecz jeden legł u podnóża” – symbolizuje brak wytrwałości, porażkę na starcie, zniechęcenie trudnościami, co często było bolączką polskiej zbiorowej aktywności.
• „Lecz jeden zapytał: "Po co?"” – to klasyczne polskie "po co się wychylać?", brak wiary w moc wspólnego dialogu i zmiany, podsycany przez dekady realnego socjalizmu, gdzie otwarta dyskusja była ryzykowna, a jej efekty często iluzoryczne. Artyści STS-u musieli toczyć walki z cenzurą lub starać się ją przechytrzyć, aby ich odważna satyra polityczna dotarła do odbiorców.
• „Lecz jeden spytał: "Za ile?"” – ten wers jest szczególnie gorzki, uderzając w materializm i skłonność do prywatyzacji wspólnych celów. Wskazuje na to, że nawet szczytne idee mogą zostać skompromitowane przez chęć zysku, co było szczególnie widoczne w warunkach niedoborów i korupcji epoki PRL.
• „Lecz jeden chciał bułki z masłem” – ta lapidarna fraza doskonale oddaje priorytet zaspokojenia podstawowych potrzeb fizjologicznych nad wyższymi celami ideologicznymi. W kontekście codziennych zmagań o byt w PRL, hasła polityczne często traciły na znaczeniu w obliczu pustych półek i braku podstawowych produktów. Można to odnieść do satyry na polską mentalność, która pojawiała się również w innych kultowych dziełach epoki, takich jak film "Rejs".
• „Lecz jeden wolał w hotelu” – symbolizuje wygodnictwo, unikanie trudności i chęć wyróżnienia się, co zaprzecza idei wspólnoty i poświęcenia. Nawiązuje do elitarnego dążenia do komfortu kosztem wspólnego trudu.
• „Drugi - nabity pistolet” – to przejmująca konkluzja na temat dynamiki władzy i argumentacji, gdzie siła fizyczna i zagrożenie przemocą zastępują racjonalne argumenty. Odzwierciedla to bezwzględność systemu, który często uciszał sprzeciw za pomocą siły, niezależnie od słuszności argumentów.
• „Ostatni z małych Polaków / Chwilę pomyślał na boku / Po czym poszedł do domu... / I wreszcie święty miał spokój” – finał piosenki jest apogeum rezygnacji i indywidualizmu. Ostatni Polak, zamiast stawić czoła problemom, wybiera osobisty spokój i wycofanie, symbolizując całkowitą kapitulację zbiorowej aktywności i triumf obojętności. To swoiste "święty spokój" jest ironicznym komentarzem do ceny, jaką płaci społeczeństwo za brak zaangażowania i ucieczkę od odpowiedzialności.

"Dziesięciu małych Polaków" to pieśń o rozczarowaniu, zniechęceniu i utracie wiary w sens zbiorowego działania, które z biegiem czasu stawały się coraz bardziej symptomatyczne dla społeczeństwa polskiego w okresie realnego socjalizmu. STS, nazywając siebie "gazetą teatralną", na bieżąco komentował wydarzenia polityczne i społeczne, a teksty ich piosenek często powstawały z dyskusji o świecie. Piosenka ta, choć gorzka, była jednocześnie formą katharsis i ostrzeżenia. Przypominała, że choć "myślenie ma kolosalną przyszłość", to bez czynu i jedności, przyszłość może być tylko pustym hasłem. Stanowiła ona wyraz głębokiej frustracji inteligencji, która, choć pragnęła zmian i lepszej Polski, często obserwowała bezradność, bierność lub cynizm otoczenia. Wpływ poetyki STS-u zachował się w późniejszej twórczości wielu jego autorów i reżyserów, którzy z teatru satyrycznego wywodzili się do innych dziedzin kultury.