Interpretacja Słowo musi być święte - Wiesław Michnikowski

Piosenka „Słowo musi być święte” w wykonaniu niezapomnianego Wiesława Michnikowskiego to kwintesencja kabaretowej satyry, przesiąknięta jednocześnie głęboką refleksją nad wartością ludzkiej obietnicy i honoru. Utwór, który stał się jednym z wizytówek aktora, w rzeczywistości nie jest jego autorstwa. Został napisany przez niezwykle płodnego tekściarza, satyryka i poetę – Mariana Hemara, a jego powstanie datuje się na rok 1932. To ważna informacja, bowiem Michnikowski, choć rozsławiał ten tekst w Kabarecie Dudek i nadał mu swój unikalny sznyt, występował w nim już po jego prapremierze, którą zresztą również w 1932 roku miał Kazimierz Krukowski.

Centralnym przesłaniem utworu jest bezwzględna świętość danego słowa. Narrator, w typowy dla Michnikowskiego sposób – z odrobiną liryzmu, melancholii i uroczego neurotyzmu – przedstawia swoje credo moralne. Akceptuje wiele ludzkich niedoskonałości: brak zdrowia, brak „oleju w głowie”, nawet brak pieniędzy. Uznaje je za „Pański krzyż” lub po prostu za cechy, za które człowiek „nie jest winien tyż”. Jest jednak jedna rzecz, której nie toleruje, a jest nią niedotrzymywanie obietnic. „Ale niech ma zawsze słowo – to ja wtedy trzymam z nim”. To proste, deklaratywne stwierdzenie stanowi fundament jego życiowej filozofii.

Zdecydowanie gardzi „takimi typami”, którzy podają banalne i wymyślne usprawiedliwienia, aby wycofać się z danego słowa. Lista pretekstów jest długa i komiczna zarazem: „ach, z powodu grypy, wyjechałem, zapomniałem, miałem troski z kilka stron, nie znalazłem coś taksówki, nie wpłacili mi gotówki, no to może innym razem, to na razie...”. W tych linijkach pobrzmiewa charakterystyczny dla kabaretu ton, wyśmiewający ludzkie słabości i konformizm. Narrator, z godną podziwu stanowczością, kwituje takie postawy krótkim i dosadnym: „łobuz, won!”.

Refren „Bo słowo musi być święte” powtarza się kilkukrotnie, niczym mantra, podkreślając wagę tej zasady. Wzmocnione jest to deklaracją, że „u mnie tak jest przyjęte”. Nieważne, czy „zachciało się, zabrnęło się, wypsynęło się” – jeśli słowo zostało wypowiedziane, jest „mus”, „szluz!” (niemieckie „Schluss” oznaczające koniec, basta). To, co zostało powiedziane, staje się niezbywalnym zobowiązaniem. Narrator posuwa się nawet do stwierdzenia, że jego słowo – „że nie płacę, że ja nie dam” – jest warte więcej niż podpis potentata finansowego Kronenberga, co podkreśla siłę osobistego honoru ponad formalne gwarancje.

Piosenka zręcznie ilustruje tę zasadę na przykładach z życia, tworząc miniaturowe, tragikomiczne historie. Pierwsza z nich to opowieść o „wujciu Kubie”. Wujek, leżąc na łożu śmierci, obiecuje narratorowi spadek – sklep. Narrator, pełen współczucia i oddania, opiekuje się nim. Jednak „nie mija dwa tygodnie, jako z łóżka wstał – swobodnie. I się pęta – nie pamięta!”. Obietnica umierającego zostaje zapomniana przez ozdrowieńca. Reakcja narratora jest ostrożna, ale ostatecznie bezlitosna: „Ja się martwię, swoją drogą, ale nie znam go jak psa”. Jest to przykład perfidii i wykorzystywania cudzej empatii, na co narrator odpowiada całkowitym odcięciem się. Słowa wuja, który „umierał według własnych słów”, a potem „chodzi zdrów”, zostają nazwane wprost „chamstwem”.

Drugi przykład to historia z „Dzięciołem, Dudkiem”, prawdopodobnie nazwisko lub przezwisko osoby, z którą narrator wszedł w układ. Zamiast rocznej współpracy, narrator zostaje „katowany” przez dziesięć lat. To opowieść o wykorzystywaniu i niesprawiedliwości, gdzie silniejszy, bardziej bezwzględny partner żeruje na dobrowolnym zobowiązaniu. Narrator obserwuje własne starzenie się i utratę sił („Ja siwieję już, ja głupieję już, ja łysieję już – on nic. Mnie sił już brak, ja jestem wrak – on ciągle jak rydz!”), podczas gdy „Dudek” kwitnie i odnosi sukcesy. Jest to smutna konstatacja na temat ludzkiej natury i relacji międzyludzkich, często opartych na jednostronnym wykorzystaniu. Warto zauważyć, że postać "Dudka" mogła być również ironicznym nawiązaniem do Kabaretu Dudek, w którym Wiesław Michnikowski występował, co dodawałoby piosence autoironicznego humoru.

Piosenka kończy się swoistym paradoksem: „Bo słowo może być dęte, jeżeli dmie się z talentem”. Jest to finałowa, gorzka refleksja. Narrator niejako oddaje hołd „Dudkowi” za jego „talent” w manipulowaniu słowem i ludźmi, choć w ironicznym tonie. Ten, kto potrafi „dmuchać” – czyli kłamać i manipulować – z talentem, może odnieść sukces. Jest to podsumowanie, które, choć pozornie sprzeczne z głównym przesłaniem, w rzeczywistości pogłębia satyrę, ukazując, że w świecie, gdzie słowo powinno być święte, niestety często bywa inaczej, a „talent” do oszustwa potrafi być nagradzany. Michnikowski, będąc mistrzem liryczno-komediowego aktorstwa, potrafił nadać temu tekstowi zarówno głębię refleksji, jak i lekkość kabaretowej formy, dzięki czemu utwór na trwałe wpisał się w kanon polskiej piosenki aktorskiej. Wiesław Michnikowski, którego koledzy z teatru i planu filmowego opisywali jako „autentycznego przedwojennego inteligenta” i „dżentelmena” z ogromnym dystansem do siebie, idealnie wpasował się w rolę narratora, który z taką mocą bronił świętości słowa.