Interpretacja Pierwszy sierpień - Patriotyczne

Myśl o piosence "Pierwszy sierpień" to głębokie zanurzenie w dramatyzm i heroizm Powstania Warszawskiego. Tekst utworu, choć dziś często przypisywany anonimowemu autorstwu z dopiskiem "Patriotyczne", ma jasno określoną twórczynię. Jest nią Irena Butkiewicz, która napisała go zaraz po wojnie, zdobywając nagrodę w konkursie zorganizowanym przez Zarząd Główny Związku Młodzieży Wiejskiej i redakcję tygodnika „Nowa Wieś”. Co ciekawe, sama melodia, do której dopasowano słowa, pochodzi z argentyńskiego tanga skomponowanego w 1929 roku przez Benjamina Tagle Larę. Ta niezwykła historia powstania utworu, który stał się jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli heroicznej walki, podkreśla, jak głęboko zakorzeniła się w polskiej świadomości potrzeba wyrażenia bólu, nadziei i ostatecznej klęski.

Początkowe strofy piosenki oddają entuzjazm i nadzieję, które towarzyszyły wybuchowi Powstania 1 sierpnia 1944 roku. „Pierwszy sierpnia, dzień krwawy / Powstał naród Warszawy / by uwolnić stolicę od zła” – te słowa stanowią potężną deklarację woli walki o wolność, symbolizowaną przez „biało-czerwonych sztandarów las”. Jest w nich jeszcze iskierka wiary w szybkie zwycięstwo, radość z posiadanej broni – „Gdy „Vis” w ręku gra / A „Empi” nigdy się nie zacina” – oraz głębokie przekonanie, że z „krwi naszej powstanie Warszawa / Aby wiecznie żyć / gdy naród raz chwyci za oręż / Musi wolnym być!”. Ten początkowy zapał oddaje ducha tamtych pierwszych, euforycznych dni, kiedy młodzi ludzie, często z zapałem, choć niedostatecznie uzbrojeni, ruszyli do boju z okupantem.

Jednak szybko ta początkowa euforia ustępuje miejsca gorzkiej rzeczywistości. Piosenka, niczym kronika, relacjonuje kolejne etapy walki i tragiczne wydarzenia. Mowa jest o walkach na Woli i płonącej Starówce, o konieczności przejścia przez getto. „Trzeba obejść przez getto / bo już Wolę zdobyto / a za nami czerwieni się noc” to obraz postępującej hekatomby, gdzie pożoga i krew malują noc na czerwono. Zmęczenie i beznadzieja narastają: „Stare miasto już płonie / a nam mdleją już dłonie / trzeba walczyć dzień i całą noc”. Poczuciu osamotnienia towarzyszy brak powrotu do domu, bo z domu „tylko gruzy są”, a utrata bliskich – matki, rodziny, ukochanej dziewczyny – sprawia, że „oczy zachodzą mi mgłą”.

Refren, powtarzający się kilkukrotnie, staje się emanacją rozpaczy i heroicznego, choć tragicznego oporu: „O jaka rozpacz me serce rozpina / walczyć nie ma czym! / Pod czołg idzie z butelką dziewczyna / by zapłacić im / za zburzoną, kochaną stolicę / i za zgliszcza te / i za trupów dziś pełne ulice / za powstańczą krew!”. Ten wstrząsający obraz dziewczyny idącej z butelką zapalającą na czołg symbolizuje skrajne poświęcenie i desperację, wynikającą z braku odpowiedniego uzbrojenia w obliczu niemieckiej przewagi. To symboliczny akt zemsty za zburzoną Warszawę i za „trupów dziś pełne ulice”.

Dalsze zwrotki opowiadają o kolejnych fazach Powstania – odwrocie kanałami, gdzie rany bolą i serce cierpi, ale wola walki każe iść naprzód. „Płakać nam nie wypada / bo już Niemiec się wkrada / aby wyrwać najdroższą nam broń.” ukazuje determinację obrońców, którzy wolą zginąć, niż oddać broń. Sceny egzekucji i upadku kolejnych dzielnic, takich jak Śródmieście, są opisane z porażającą dosadnością: „Niemcy są w każdej bramie / I stawiają Polaków pod mur. / Słychać tylko salwy krótkie / potem jęki cichutkie / Tak to ginie warszawski nasz lud.”. Piosenka nie pozostawia złudzeń co do ostatecznego wyniku: „Nasza siła za mała, / by wroga pokonała. / Zamiast wolności mamy dziś śmierć.”.

Ostatnie strofy to poetyckie epitafium, w którym matka opłakuje swojego szesnastoletniego syna, który oddał życie za Warszawę. „Powstań synu, mój miły / Powstań z ciemnej mogiły / I do matki swej nieszczęśliwej wróć!” – to rozpaczliwy krzyk miłości, który spotyka się z odpowiedzią powstańca z grobu, symbolizującą świadomy wybór i sens ofiary: „O nie płacz matko nad grobem powstańca! / Nie trzeba mu łez / Taka jest przecież wola skazańca! / Taki życia kres... / Za Warszawę swe życie oddałem / Szedłem w krwawy bój! / Choć lat tylko szesnaście miałem / Szedłem w trud i znój!”. W jednej z wersji tekstu mowa jest o dwunastoletnim chłopcu, co jeszcze mocniej podkreśla młodzieńczy heroizm i bezmiar tragedii.

Piosenka "Pierwszy sierpień" zyskała ogromną popularność i jest często wykonywana podczas uroczystości związanych z Powstaniem Warszawskim. Warszawska Orkiestra Sentymentalna we współpracy z BohaterONem przygotowała autorską aranżację utworu na 80. rocznicę Powstania Warszawskiego, a w teledysku towarzyszyła im Pani Janina Jankowska ps. „Jasia”, uczestniczka Powstania, której opowieści wzbogaciły tę nową interpretację. W przeszłości utwór był także śpiewany przez artystów takich jak Kapela Czerniakowska czy Maciej Maleńczuk, a nawet hiphopowy skład WWO, co świadczy o jego uniwersalnym przesłaniu i sile oddziaływania na kolejne pokolenia.

Ten utwór to nie tylko piosenka, ale muzyczny pomnik upamiętniający ofiarę powstańców. Jego treść, przechodząc od początkowej nadziei do ostatecznej rozpaczy i pogodzenia się z losem, stanowi kompleksowy obraz tragedii i bohaterstwa Powstania Warszawskiego. Słowa Ireny Butkiewicz, choć powstałe po wojnie, doskonale uchwyciły emocje i realia tamtych 63 dni, stając się jednym z najbardziej wzruszających świadectw polskiego patriotyzmu i tragicznej historii.