Interpretacja Oj, chmielu, chmielu, białe wąsy masz - Ignacy Ulatowski

Pieśń "Oj, chmielu, chmielu, białe wąsy masz", choć w podanej wersji przypisywana Ignacemu Ulatowskiemu, w istocie jest jednym z najstarszych i najbardziej zakorzenionych w polskiej kulturze utworów ludowych. Badacze w większości są zgodni, że jej korzenie sięgają X wieku, a niektórzy uznają ją nawet za starszą, wywodzącą się z czasów przedchrześcijańskich, pogańskich. Jej archaiczna melodia, oparta na pentatonice, dodatkowo świadczy o prastarym pochodzeniu. Warianty tej pieśni były przekazywane ustnie przez blisko tysiąc lat, zanim doczekały się zapisu w XIX wieku.

Ignacy Ulatowski (prawdopodobnie chodzi o Ignacego Ulatowskiego, który był muzykiem lub popularizatorem pieśni, choć historia zna kilku Ignacych Ulatowskich, w tym kierownika szkoły czy funkcjonariusza MO) najprawdopodobniej zebrał, zaaranżował lub spisał właśnie tę konkretną, przedstawioną wersję tekstu, stając się jej odnotowanym autorem w nowożytnych zbiorach. Pierwotnie jednak "Oj, chmielu, chmielu" była pieśnią obrzędową, kluczowym elementem staropolskich wesel, śpiewaną zwłaszcza podczas oczepin – momentu przejścia panny młodej ze stanu panieńskiego w zamężny. Wierzono, że ma ona magiczną moc, mającą "zaczarować" szczęście dla nowożeńców.

Centralną postacią utworu jest tytułowy chmiel, roślina niezwykle bogata w symbolikę. W kulturze słowiańskiej chmiel utożsamiano ze szczęściem, dobrobytem, a przede wszystkim z męskim pierwiastkiem, płodnością i siłą rozrodczą. Jego pnący się w górę pokrój, oplatający tyczki, symbolizuje akt miłosny i trwały związek, który odradza się jak przyroda. Określenie "podchmielony" (pod wpływem alkoholu) również wywodzi się od chmielu, podkreślając jego rolę w wesołości i celebracji.

Pierwsza zwrotka, "Oj, chmielu, chmielu, chmielu siwy nasz, oj, chmielu, chmielu białe wąsy masz / białe wąsy i brodę, kwiaty modre jak wodę", maluje obraz dojrzałego chmielu, być może symbolizującego doświadczonego mężczyznę lub samą instytucję małżeństwa, z całą jej tradycją i powagą. "Białe wąsy i broda" mogą nawiązywać do mądrości, ale też wieku, a "kwiaty modre jak wodę" do ulotnej, a jednocześnie głębokiej natury miłości.

Kolejne strofy wprowadzają nutę żartobliwości i sporu, charakterystyczną dla pieśni weselnych. Gdy chmiel ma "rude wąsy" i "straszysz je" panny, jest to humorystyczne nawiązanie do dzikiej, czasem onieśmielającej natury męskości lub obaw panny młodej przed nieznanym. Chmiel, w tej perspektywie, jawi się jako zalotnik, który swoim urokiem lub natarczywością (wijące się wąsy) wprowadza zamęt.

W zwrotce o "czarnych wąsach" i "próżnym zmienianiu twarzy" następuje bezpośrednie odniesienie do nieuchronności losu, jaki czeka pannę młodą (i mężczyznę). "Złapanie się podwiki" to wyraźna aluzja do przyjęcia czepca, symbolu statusu mężatki. "Podwika" to staropolskie nakrycie głowy osłaniające również szyję, symbolizujące przejście w stan zamężny. Niezależnie od prób ukrycia się, zmiany wyglądu czy uniknięcia przeznaczenia, chmiel (czyli mężczyzna lub siła natury prowadząca do małżeństwa) w końcu zostanie "schwytany" przez symbol małżeństwa.

Dalsze strofy utrwalają tę myśl: "po co ducha grasz, bo czy żółte, czy czarne i tak wszystko na marne". Te słowa podkreślają, że wszelkie próby oporu czy udawania są daremne wobec potęgi miłości i instytucji małżeństwa. Los jest przesądzony, a panna (i kawaler) musi poddać się przeznaczeniu.

Ostatnia zwrotka, "Oj, chmielu, chmielu ty wąsaty nasz, oj, chmielu, chmielu siwą brodę masz, a czy ruda, czy siwa, kłuje niczym pokrzywa", zamyka pieśń z nieco ambiwalentnym akcentem. Chmiel, personifikowany jako stary, mądry mężczyzna z siwą brodą, symbolizuje trwałość i nieuchronność związku. Jednak określenie "kłuje niczym pokrzywa" może sugerować, że życie małżeńskie, choć upragnione i ważne, bywa też trudne, wymagające i pełne wyzwań. Jest to dowód na realistyczne spojrzenie na związek, w którym obok radości i płodności pojawiają się też „ukłucia” codzienności.

Ostatecznie, pieśń "Oj, chmielu, chmielu" jest fascynującym zapisem dawnych wierzeń i obyczajów. To nie tylko wesoły przyśpiew, ale głęboka refleksja nad cyklem życia, płodnością i symbolicznym przejściem, które małżeństwo stanowiło w kulturze ludowej, przedstawiona w formie zabawnego dialogu z personifikowanym chmielem. Wersja Ignacego Ulatowskiego dodaje kolejną warstwę do tej wielowiekowej tradycji, ukazując jej żywotność i adaptacyjność w zmieniających się epokach.