Interpretacja Afganistan - Jacek Kaczmarski

W twórczości Jacka Kaczmarskiego, barda czasów „Solidarności” i przenikliwego komentatora historii, pieśń „Afganistan” stanowi niezwykle sugestywną refleksję nad naturą imperializmu i jego katastrofalnymi skutkami. Utwór, napisany 29 grudnia 1988 roku, powstał w kluczowym momencie – u schyłku trwającej dziewięć lat (od 25 grudnia 1979 do 15 lutego 1989) sowieckiej interwencji w Afganistanie. Jest to zatem komentarz niemal na gorąco, naznaczony jednak głębokim historycznym kontekstem, co podkreśla już sam wstęp: (za A. Mickiewiczem).

Kaczmarski, odwołując się do Adama Mickiewicza, a konkretnie do „Powieści Wajdeloty” z Konrada Wallenroda, gdzie pierwotnie padają słowa: „Skąd Litwini wracali? – Z nocnej wracali wycieczki, Wieźli łupy bogate, w zamkach i cerkwiach zdobyte”, zastępuje „Litwinów” „Rosjanami”. To mistrzowskie przekształcenie natychmiast przenosi afgański dramat na płaszczyznę archetypu rosyjskiej ekspansji, naznaczając go długą historią agresji i zaborczości. Nie jest to przypadkowe nawiązanie, ale świadome umieszczenie bieżącego wydarzenia w szerokiej perspektywie historycznej pamięci Polaków, którzy przez wieki doświadczali rosyjskiego imperializmu.

Pierwsza strofa pieśni rozpoczyna się ironicznym pytaniem: „Skąd Rosjanie wracali? - Z historycznej wycieczki,”. Określenie „wycieczka” trywializuje brutalną wojnę, ukazując ją jako niewinną eskapadę, co stanowi ostry kontrast z rzeczywistością. Dalsze wersy: „Wieźli tryumfy wstydliwe, kryli nieładne łupy” ujawniają moralną klęskę agresora. „Tryumfy wstydliwe” to zwycięstwa okupione hańbą, zbrodniami i niesławą, zaś „nieładne łupy” to nie tylko materialne bogactwa, ale przede wszystkim grabieże, zniszczenia i cierpienie. Kaczmarski nie pozostawia wątpliwości co do tego, co naprawdę pozostało po tej „wycieczce”: „A co po nich zostało? Buzująca pożoga, Splugawione świątynie, dzieci, gruzy i trupy”. To wstrząsający katalog zbrodni i zniszczeń: masowe mordy, tortury, podpalenia, grabieże, bezpowrotnie utracone życie i zrujnowana kultura. Obraz ten nie tylko opisuje piekło Afganistanu, ale także rezonuje z polską pamięcią historyczną, pełną podobnych doświadczeń.

Druga strofa rozpoczyna się pozornie pojednawczym tonem: „Chwalmy ich, że wracają użyźniwszy popiołem Ziemię próżnych owoców ludzkiej troski i pracy,”. Ta „pochwała” jest jednak przepełniona cynizmem i goryczą. Rosjanie wracają, ale ziemia, którą pozostawiają, jest „użyźniona popiołem”, co symbolizuje całkowite zniszczenie i jałowość ludzkich wysiłków. Cały trud i troska Afgańczyków zostały unicestwione, a jedynym „plonem” są zgliszcza. Powierzchniowa ulga z wycofania wojsk jest natychmiast temperowana gorzką świadomością długotrwałych konsekwencji. Finalne wersy pieśni to kulminacja tej obawy i przestroga zarazem: „Skąd-by-kolwiek wracali, bijmy Rosjanom czołem, Póki ten odwrót - p o w r o t u - nie znaczy”. To wezwanie do ostrożności, do niewarunkowego zadowolenia z wycofania, bo historyczne doświadczenie uczy, że dla imperium rosyjskiego „odwrót” często bywał jedynie przerwą, taktycznym posunięciem przed kolejną inwazją. Pogrubienie słowa „p o w r o t u” w tekście podkreśla głęboko zakorzeniony lęk przed cyklicznością rosyjskiej agresji, lęk, który wciąż pozostaje aktualny.

Kaczmarski, jako bard i poeta zaangażowany w krytykę systemów totalitarnych, zwłaszcza komunizmu i rosyjskiego imperializmu, nie był tylko kronikarzem wydarzeń. Jego pieśni, często o tematyce historycznej i społeczno-politycznej, takie jak „Mury” czy „Obława”, stały się głosem sprzeciwu i symbolem walki o wolność. „Afganistan” jest doskonałym przykładem jego twórczości – utworu, który łączy w sobie erudycję literacką, wrażliwość na ludzkie cierpienie i proroczą wizję zagrożeń płynących z imperialnych ambicji. To pieśń o koszcie wolności, o bliznach, które pozostawia za sobą wojna, i o wiecznej czujności wobec potężnego sąsiada, którego „odwrót” może być jedynie chwilowym przystankiem w historii.