Interpretacja Rublow - Jacek Kaczmarski

Jacek Kaczmarski w pieśni „Rublow” zabiera słuchacza w mroczną podróż do średniowiecznej Rusi, malując słowami obraz świata surowego, brutalnego, lecz równocześnie naznaczonego głęboką duchowością. Utwór ten, powstały w 1984 roku, jest bezpośrednią inspiracją słynnym filmem Andrieja Tarkowskiego pod tym samym tytułem z 1966 roku. Sam Kaczmarski podkreślał ogromny wpływ Tarkowskiego na swoją twórczość, obok Włodzimierza Wysockiego, nazywając „Rublowa” jednym ze swoich najważniejszych utworów emigracyjnych. Piosenka, podobnie jak film, porusza uniwersalne tematy poszukiwania Boga, roli artysty w społeczeństwie oraz dążenia do harmonii w obliczu chaosu.

Pierwsze strofy wprowadzają w scenerię ziemi „co zawsze pod wodą, lub śniegiem”, gdzie „drogi, po których nikt prawie nie chodzi” są metaforą Rosji – kraju mistycznego, trudnego do zrozumienia, pełnego ukrytych ścieżek duchowości i cierpienia. Motyw „wariata”, który „się czasem przesunie po niebie” i zostaje schwytany w „sieci”, symbolizuje tutaj niepokorne jednostki, wizjonerów, świętych szaleńców (jurodiwych) – czy to proroków, czy artystów, którzy próbują wznieść się ponad przyziemność, ale są brutalnie sprowadzani na ziemię przez panujący porządek. Jest to również odzwierciedlenie walki reżysera Tarkowskiego z władzami radzieckimi o swobodę artystyczną w czasach komunizmu.

Obraz „białych miast”, gdzie „końmi handlują, jedwabiem i siarką”, a nad targiem „wyrasta przejasny monastyr” z „chorałami i charkotem”, ukazuje kontrast między sferą sacrum a profanum, między duchowością a brutalną codziennością i materializmem. Monastyr, będący ośrodkiem wiary i sztuki ikonopisarskiej, sąsiaduje z hałaśliwym targowiskiem, gdzie panuje zwierzęcy zgiełk i bezwzględność. To zestawienie ikony i konia, wędzidła i złotej dłoni podkreśla dwubiegunowość rosyjskiej rzeczywistości – sakralnej i ziemskiej, pięknej i okrutnej.

W kolejnych zwrotkach pojawia się motyw władzy i jej despotycznego charakteru. „Wesołek” śpiewający o cierpiącym, ale radosnym ludzie, zostaje uciszony, a jego „wyrwany język” staje się symbolem tłumienia wolności słowa i sprzeciwu. Książę, mecenas sztuki, jednocześnie jest tyranem, który z „krużganków, o wzroku sokolim” strzeże dziedzin od ognia i zła, ale także od wszelkich form niezależności. Wybór artysty: „Za pracę twą miecz, albo trzos” brutalnie ukazuje dylemat twórcy, zmuszonego do podporządkowania się woli władcy lub poniesienia konsekwencji. Ten motyw relacji władcy i artysty jest często obecny w twórczości Kaczmarskiego, gdzie władza potrafi być zarówno fundatorem, jak i niszczycielem talentu.

Dramaturgia osiąga szczyt w scenie oślepienia architekta, który zbudował dla Księcia „nic piękniejszego”. To okrutne działanie, mające zapobiec stworzeniu kolejnego arcydzieła dla kogokolwiek innego, symbolizuje niszczycielską zazdrość i chęć totalnej kontroli nad twórczością. Stojący przed „białą” ścianą malarz (Rublow) widzi w niej odbicie „twarzy oślepionej, od łez nim się stała czerwona” – to moment moralnego i duchowego kryzysu, współodczuwania cierpienia i zbrodni, które stają się częścią jego artystycznej świadomości.

Następnie Kaczmarski wprowadza postać „dziewki niespełna rozumu”, która „czytała ruchami rąk moje ikony”. Ona, niewinna i nieobciążona racjonalnym myśleniem, intuicyjnie rozumie sacrum, śmiejąc się z tłumów, płacząc nad Bogiem i przerażając się piekłem. To uosobienie czystej wiary, która w chaosie tatarskiej inwazji – gdzie „koński pysk widzę i uśmiech Tatara” i Książę zostaje brutalnie zabity – przeżywa osobliwą transformację. Dziewczyna, wkładając cerkiewne szaty, tańczy „w podzięce przy siodle, przy głowie książęcej”. Ta scena jest głęboko symboliczna: może oznaczać perwersyjną radość z upadku oprawcy, ale także desperackie szukanie sensu i rytuału w obliczu totalnej destrukcji, swoiste zespolenie sacrum z profanum w akcie przetrwania.

Wojna i jej skutki są przedstawione z niezwykłą brutalnością: „ciała chowaliśmy do wspólnych dołów”, „drogi krzyżowe bez Krzyża i Chusty”, a na koniec „pogańskie odpusty; śmiech krwi i ciał gra”. To obraz utraty wszelkich moralnych kompasów, powrotu do barbarzyństwa, gdzie w obliczu totalnej zagłady religijne rytuały mieszają się z pierwotnymi, pogańskimi praktykami. W tym kontekście pojawia się fundamentalne pytanie wojownika do „zasnutej twarzy Boga”: „jak kochać ma wroga”. To eschatologiczne zapytanie o sens miłości i przebaczenia w świecie ogarniętym nienawiścią i okrucieństwem.

Ostatnie strofy powracają do postaci Rublowa, który z „ziemi, co żywym nie skąpi pogardy”, uciera farby do swojej ikony. To świadectwo, że prawdziwa sztuka rodzi się z cierpienia, z trudnej i bolesnej rzeczywistości. „Na suchej deszczułce jest miejsce na świat i na Stwórcę” – ikona staje się miejscem spotkania tego, co ziemskie i tego, co boskie, syntezą doświadczeń artysty i jego transcendentnych poszukiwań. Ostatnie wersy, z „przemokłym, jak drzewo stojące na deszczu / Koniem” i ikoną, której „zbutwiałe zielenie i złoto na desce, co płacze jak żywa – / To Stwórcy Korona”, podkreślają cierpienie i trwałość sztuki. Koń i Ikona, które „czekają nań”, symbolizują nadzieję, wiarę w odkupienie, ale też nieustanne oczekiwanie na odnowę w krwawym cyklu historii Rosji.

Jacek Kaczmarski w „Rublowie” przekracza ramy historycznej opowieści o ikoniarzu, tworząc uniwersalną przypowieść o roli artysty w świecie pełnym przemocy i poszukiwaniu duchowości w obliczu barbarzyństwa. Jak sam mówił, obsesyjnie szukał sensu w „szamotaninie i wiecznym błądzeniu”, a sztuka, choć porządkująca, okazywała się niewystarczająca, prowadząc do poszukiwania Boga. Piosenka staje się próbą interpretacji świata poprzez pryzmat losów wielkiego twórcy, dając możliwość „dyskusji z ludźmi dawno nieżyjącymi, jakby byli obok nas”.