Interpretacja Według Gombrowicza narodu obrażanie - Jacek Kaczmarski i Zbigniew Łapiński

Utwór Jacka Kaczmarskiego i Zbigniewa Łapińskiego „Według Gombrowicza narodu obrażanie” to bezpardonowa, przenikliwa krytyka polskiej mentalności i narodowych mitów, nasycona duchem twórczości Witolda Gombrowicza. Piosenka, pochodząca z albumu Sarmatia z 1994 roku, jest literacką szpilą wbijaną w zbiorową tożsamość Polaków, demaskującą hipokryzję, niedojrzałość i wieczne uciekanie od prawdy o sobie. Kaczmarski, jako erudysta i artysta wrażliwy społecznie, doskonale rozumiał Gombrowiczowskie zmagania z narodem, widząc w nim wychowawcę Polaków, który pragnął uczynić ich jednostkami mocnymi intelektualnie i krytycznie myślącymi.

Już pierwsza zwrotka określa Polaka jako „embrion narodziarski”, ukształtowany z mieszanki wpływów historycznych i kulturowych: od zaścianków, przez najazdy, po niemieckie katedry i włoskie zamki. Sugeruje to brak autentycznej, wewnętrznie wypracowanej tożsamości. Kaczmarski nawiązuje tu do Gombrowiczowskiej koncepcji „gęby” i „Formy”, czyli ról, które społeczeństwo narzuca jednostce, zmuszając ją do przymierzania „cudzych gąb” zamiast budowania własnej treści.

Kolejne strofy bezlitośnie obnażają polskie sprzeczności. Polak jest jednocześnie „Chrystusem” i „Rzymianinem”, dźwigającym krzyż i noszącym go tylko na szyi, co symbolizuje powierzchowną religijność i skłonność do mesjanizmu bez rzeczywistego poświęcenia. Wers „U Żyda pił, batożył Żyda / A przed żydowską Matką klękał” ukazuje antysemityzm splatający się z głębokim kultem Matki Boskiej Częstochowskiej, będącej przecież Matką Żyda, podkreślając tragiczną hipokryzję i moralne dylematy w polskiej historii i kulturze.

Piosenka wskazuje na fundamentalną niechęć Polaka do samodzielnego tworzenia i brania odpowiedzialności za własne losy. „Nie lubi stwarzać się – być chciałby” to kwintesencja postawy pasywnej, oczekującej, że „Bóg rzekł: «Niech się stanie Polak»”. Kaczmarski ironizuje, przedstawiając Szatana, który płacze na wieść o Polaku, wiedząc, że „ciężko będzie miał z Lachami”, bo „Polak gardzi szczegółami” – a przecież „w szczegółach przecież diabeł gości”. To odniesienie do narodowej skłonności do wielkich gestów i idei, przy jednoczesnym zaniedbywaniu prozy życia i odpowiedzialności za konkretne, codzienne działania.

Obraz Polaka jako rzekomego „bohatera”, który „nie lubi tworzyć, lecz zdobywać” i „straci na niej (prawdzie) zamiast zyskać / I jeszcze będzie się tym szczycił”, uderza w romantyczny etos heroizmu i martyrologii. Jest to krytyka narodu, który ceni sobie porażki i cierpienie bardziej niż konstruktywne działanie i sukces, znajdując w nich poczucie wyższości moralnej.

Motyw „dziecka, które lubi się przebierać”, nosić „dziadkowe ordery” i któremu „nigdy mu niczego nie wstyd”, podkreśla niedojrzałość, infantylizm i teatralność polskiej tożsamości. Polak jest „niekaralny” w swoim pojęciu, „bo uczuciowo nie okrzepły, / Dojrzewający, embrionalny” – to powrót do początkowego obrazu embrionu, sugerujący stałe tkwienie w fazie rozwoju, bez osiągnięcia pełnej dojrzałości.

Ostatnie zwrotki dotykają stosunku do wolności. Polak „w niewoli – za wolnością płacze / Nie wierząc, by ją kiedyś zyskał”, ale gdy ją już zobaczy, to „święconą wodą na nią pryska”. To sugestia, że wolność jest dla niego bardziej romantycznym ideałem, obiektem tęsknoty i marzeń, niż realną wartością, którą trzeba pielęgnować i za którą trzeba wziąć odpowiedzialność. Strach przed konsekwencjami urzeczywistnionej wolności jest wyrażony w obawie, że „tu się ciałem stały słowa / I Bóg wie co się może zdarzyć!”.

Refleksja końcowa, „Oto wzór dla świata: / Pan się z chamem zbratał. / Nie ma pana, nie ma chama – / Jest bańka mydlana. / Aż się słyszeć grom dał, / Z bańki będzie bomba! / Z bomby błysk, czyli blitz – / Znowu nie ma nic”, to gorzka diagnoza społeczna. Zacieranie się klasowych podziałów nie prowadzi do konstruktywnej jedności, lecz do iluzorycznej „bańki mydlanej”. Ten pozorny egalitaryzm jest kruchy i ostatecznie prowadzi do destrukcji, do „bomby” i „blitzu”, po którym „znowu nie ma nic”. To pesymistyczne przesłanie o cykliczności historii i autodestrukcyjnych tendencjach w polskim społeczeństwie.

W wywiadzie dla tygodnika Przegląd w 2001 roku, Kaczmarski przyznał, że w piosence „Według Gombrowicza narodu obrażanie” zawarł swoje obserwacje na temat Polski, wymieniając „wszechobecną agresję, wszechobecną niekompetencję i bałaganiarstwo” oraz „radosne niezdawanie sobie z tego sprawy” jako cechy, które go uderzały po powrocie do kraju. Utwór jest zatem nie tylko hołdem dla Gombrowicza, ale i kontynuacją jego myśli, przekazującą diagnozę polskości w czasach Kaczmarskiego, gdzie problemy z Formą, niedojrzałością i mitami narodowymi wciąż pozostawały aktualne. Sam Gombrowicz pragnął, aby Polacy stali się „istotą jak najostrzej świadomą swej niedostateczności i tymczasowości”, przekształcając tę świadomość w siłę. Kaczmarski, w duchu tej myśli, poddaje naród bolesnej, lecz terapeutycznej wiwisekcji, wierząc, że tylko poprzez krytyczne spojrzenie na siebie można osiągnąć prawdziwą tożsamość i dojrzałość.