Interpretacja Warchoł - Jacek Kaczmarski i Zbigniew Łapiński

Piosenka „Warchoł” Jacka Kaczmarskiego i Zbigniewa Łapińskiego, pochodząca z albumu Sarmatia z 1994 roku, stanowi głęboką refleksję nad istotą wolności, niezależności i indywidualizmu, nasyconą charakterystycznym dla Kaczmarskiego historycznym i społeczno-politycznym kontekstem. Utwór, który powstał 14 stycznia 1993 roku, jest jednym z tych, które często funkcjonowały w świadomości słuchaczy niezależnie od programu, do którego należały.

Sam termin „warchoł” w potocznym rozumieniu oznacza osobę kłótliwą, niezgodną, zakłócającą spokój, wywołującą zamieszanie, a nawet przebiegłą i wykorzystującą sytuację dla własnych korzyści. W szerszym kontekście historycznym, zwłaszcza sarmackim, mógł odnosić się do lokalnego awanturnika czy zbójcy. Jednak Jacek Kaczmarski w swojej interpretacji nadaje temu słowu ambiwalentne, a momentami wręcz pozytywne znaczenie. W jednym z wywiadów Kaczmarski przyznał, że piosenka „Warchoł” została pomyślana jako rodzaj prowokacji. Podkreślał, że typ samotnika idącego pod prąd, walczącego w pojedynkę, który nie daje się wciągnąć w żadne spiski czy partie, jest mu szczególnie bliski i utożsamiał się z nim, nawet jeśli ta niezależność ocierała się o warcholstwo. Zaznaczył również, że „warcholstwo” ma dwie strony: piękną, pozytywną cechę niezależności oraz nieliczenie się z nikim i niczym.

Tekst piosenki rozpoczyna się od bezpośredniego przyjęcia zarzutu: „– Warchoł! – krzyczą. Nie zaprzeczam, / Tylko własnym prawom ufam”. Podmiot liryczny, będący uosobieniem tytułowego warchoła, stawia wolną wolę człowieka ponad wszelkimi „pergaminami”, czyli pisanymi prawami i konwenansami. Porównuje swoją wolę do szabli, która „nagniesz ją za mocno – pęknie” i „niewprawną puścisz dłonią – / W pysk odbije stali siła”. To obraz potężnego, lecz delikatnego narzędzia, które wymaga świadomego i odpowiedzialnego obchodzenia się z własną wolnością, by służyła ona swojej naturze, a nie stała się źródłem autodestrukcji.

Refren, powtarzany trzykrotnie, jest kwintesencją postawy warchoła: „Sprawa ze mną – jak kraj ten stara / I jak zwykle on – byle jaka: / Nie zrobili ze mnie janczara – / Nie uczynią też i dworaka. / Wychwalali zasługi i cnoty / Podsycali pochlebstwem wady, / A ja służyć – nie mam ochoty, / Warchołowi – nikt nie da rady!”. Te słowa wyrażają stanowcze odrzucenie jakiejkolwiek formy poddaństwa czy konformizmu. Janczar symbolizuje bezwzględnie posłusznego sługę, żołnierza bez własnej woli, dworak – pochlebcę i służalca. Podmiot liryczny odrzuca te role, akcentując, że próby kształtowania go przez pochlebstwa lub presję są daremne. Ta niezależność jest nierozerwalnie związana z polską historią i mentalnością – „jak kraj ten stara / I jak zwykle on – byle jaka”. Kaczmarski trafnie opisywał polskiego ducha, nie ulegając lojalnościom partyjnym.

W kolejnych zwrotkach „warchoł” przedstawia swoje zamiłowania: „Lubi_ę tany, pełne dzbany, / Sute stoły i tapczany, / Płeć nadobną – niesurową / I od święta – Boże Słowo_”. To obraz życia hedonistycznego, lecz nie pozbawionego pewnej dozy duchowości, choć umiarkowanej i selektywnej. Jednocześnie podkreśla, że ani autorytety religijne („ksiądz”), ani nałogi („okowita”), ani miłość („żadna mnie kobita”) nie są w stanie nim manipulować. Jego troski, grzechy i „groza ducha” w obliczu śmierci są jego osobistym ciężarem, którego nie zamierza cedować na innych.

Piosenka w ironiczny sposób odnosi się do tych, którzy roszczą sobie prawo do osądzania innych i „handlują” odkupieniem: „Ale znam tych stróżów mienia, / Sędziów sumień, prawdy zakon, / Spekulantów odkupienia – / Bo znam siebie – jako tako”. Podmiot liryczny świadomie dystansuje się od instytucji i osób, które próbują narzucać moralność i kontrolować życie innych, mając świadomość własnych niedoskonałości. Zauważa, że gdyby był „człowiekiem z wosku”, podatnym na cudze wpływy, „rzucą w ogień dla pokuty / I umyją po mnie ręce”, co jest aluzją do instrumentalnego traktowania jednostki przez władzę i społeczność.

Finał utworu zawiera najważniejsze przesłanie: „Zły? – być może. Dobry? – a czemu? / Nie tak wiele znów pychy we mnie. / Dajcie żyć po swojemu – grzesznemu, / A i świętym żyć będzie przyjemniej!”. To apel o tolerancję, akceptację inności i poszanowanie indywidualnej drogi. Podmiot liryczny nie rości sobie prawa do doskonałości, ale domaga się prawa do bycia sobą, nawet jeśli to oznacza bycie „grzesznym” w oczach innych. Sugeruje, że wolność wyboru i autonomia jednostki, nawet tej „warcholskiej”, może przynieść korzyści całej wspólnocie. Piosenka jest więc pochwałą autentyczności i wolności wewnętrznej, nawet jeśli wiąże się to z buntem przeciwko narzuconym normom i oczekiwaniom. Album Sarmatia, na którym znalazł się „Warchoł”, nawiązywał do Polski szlacheckiej i wywodzących się z tego okresu współczesnych przywar narodowych, a Kaczmarski eksplorował polskie korzenie i kulturę szlachecką, nie stroniąc od satyry. Takie utwory jak „Warchoł”, „Rokosz” czy „Dobre Rady Pana Ojca” demaskowały negatywne cechy sarmatyzmu. Utwór ten, wraz z innymi dziełami Kaczmarskiego, jest często interpretowany w kontekstach konserwatywno-prawicowych i bywa śpiewany na wydarzeniach patriotyczno-narodowych, co świadczy o uniwersalnym charakterze jego przesłania o wolności.