Interpretacja Ostatnia posługa - Maciej Zembaty

Maciej Zembaty, wybitny polski poeta, satyryk, tłumacz i bard, znany przede wszystkim z popularyzacji twórczości Leonarda Cohena w Polsce, ale i z własnych, niezwykle ostrych i przenikliwych tekstów, podarował słuchaczom utwór „Ostatnia posługa”. Piosenka ta, wydana w 1988 roku na albumie pod tym samym tytułem – „Greatest Hits czyli Ostatnia Posługa” – jest przykładem charakterystycznego dla artysty czarnego humoru, który nie tylko bawi, ale przede wszystkim zmusza do refleksji nad przemijaniem i społecznymi rytuałami. Należy zaznaczyć, że muzykę do tekstu Macieja Zembatego stanowi fragment „Marsza żałobnego” Fryderyka Chopina z Sonaty b-moll op. 35, co samo w sobie jest zabiegiem niezwykle symbolicznym i potęgującym ironię utworu.

W „Ostatniej posłudze” Zembaty (urodzony 16 maja 1944 roku w Tarnowie, zmarły 27 czerwca 2011 roku w Warszawie) przyjmuje perspektywę zmarłego, który – leżąc w trumnie – komentuje swój własny pogrzeb. To odwrócenie ról jest kluczowe dla zrozumienia przesłania piosenki. Podmiot liryczny nie odczuwa już ani bólu, ani strachu, a wręcz przeciwnie – manifestuje zaskakujący komfort: „Jak dobrze mi w pozycji tej / W pozycji hory-zon-tal-nej”. To zdanie, otwierające utwór, natychmiast wprowadza w klimat groteski i autoironii. Śmierć, zazwyczaj postrzegana jako tragedia, w tej narracji staje się formą ostatecznego, błogiego spokoju, ucieczki od ziemskich trosk.

Z pozycji biernego obserwatora, a jednocześnie centralnej postaci, zmarły przygląda się zgromadzonym. Opisując „ubogich krewnych” i „żonę” niosących trumnę, Zembaty subtelnie, ale boleśnie punktuje obłudę i absurdy związane z rytuałami pogrzebowymi. Krewni są „przemoczeni są zupełnie” od deszczu, a trumna „wrzyna się w ramiona”, co symbolizuje nie tylko fizyczny trud, ale także być może ciężar niezałatwionych spraw, wyrzutów sumienia czy wreszcie – sam fakt, że śmierć bliskiej osoby jest dla żyjących obciążeniem. Żona, „ledwo idzie”, co może być wyrazem żalu, ale w kontekście wszechobecnej ironii Zembatego, może również sugerować zmęczenie obowiązkiem czy nawet ulgę. Podkreślenie „kilometr z hakiem muszą iść” i „oj, będzie bardzo ciężko / Z pełną trumienką / Z moją trumienką” to gorzki komentarz do ludzkiej kondycji – nawet w obliczu śmierci, ziemskie niedogodności i wysiłek dominują.

Deszcz, który tradycyjnie dodaje dramatyzmu scenom pogrzebowym, w piosence pełni funkcję pocieszającą dla zmarłego: „O wieko bębnią krople dżdżu / Kołyszą słodko mnie do snu”. To kolejny kontrast – żywi cierpią w ulewie, a zmarły znajduje w niej ukojenie. Jest to metafora ostatecznego oderwania od świata, w którym zmarły styskuje się z naturą, podczas gdy żywi nadal walczą z jej kaprysami. Ta perspektywa pozwala artyście na zdystansowanie się od konwencjonalnego postrzegania śmierci i żałoby, otwierając przestrzeń dla refleksji nad tym, co naprawdę istotne.

Maciej Zembaty, uznawany za mistrza czarnego humoru, często używał go jako narzędzia do komentowania rzeczywistości, nieraz tej ponurej. W wywiadzie dla Programu III Polskiego Radia, którego fragmenty były cytowane w różnych wspomnieniach po artyście (np. na łamach portalu Culture.pl), Zembaty często podkreślał, że humor, nawet ten najczarniejszy, pozwala oswoić lęki i zrozumieć świat. „Ostatnia posługa” doskonale wpisuje się w ten nurt twórczości. Piosenka, jak zauważają socjologowie, o czym wspomniano w artykule na stronie zoliborzanie.pl, „przełamała pewne tabu dotyczące społecznej obyczajowości związanej ze śmiercią i pochówkiem, uwalniając je od obowiązkowej celebry i urzędowego smutku”. Jest to piosenka, która pozwala spojrzeć na śmierć nie tylko jako na koniec, ale jako na pewnego rodzaju wyzwolenie, ostateczny akt ironii losu, w którym to, co ziemskie, staje się obojętne.

Ostatnie wersy „Raz dwa i lewa! Raz dwa i lewa!” brzmią jak komenda, rytmiczny marsz pogrzebowy, który jednak ma w sobie coś z absurdalnego, niemal wojskowego drylu. Może to być echo wspomnień z życia, nawiązanie do monotonii codzienności, która towarzyszyła zmarłemu aż do końca. Może to być również symboliczne pożegnanie z życiem, w którym każdy krok, nawet ten ostatni, jest z góry określony i naznaczony pewnym rytuałem. W kontekście twórczości Zembatego, który w 1972 roku wraz z Jackiem Janczarskim stworzył kultowe słuchowisko radiowe „Rodzina Poszepszyńskich”, pełne satyry na polskie obyczaje, „Ostatnia posługa” staje się miniaturowym dramatem, w którym główną rolę odgrywa absurdalność ludzkiej egzystencji i jej zakończenia.

Podsumowując, „Ostatnia posługa” to znacznie więcej niż tylko piosenka o pogrzebie. To głęboka, choć podana z przymrużeniem oka, medytacja nad naturą śmierci, żałoby i ludzkiej hipokryzji. Zembaty, z właściwą sobie przenikliwością, demistyfikuje pośmiertną powagę, ukazując ją jako kolejny, choć tym razem ostateczny, element groteskowego teatru życia. Utwór ten to manifest wolności, jaką daje ostateczne odłączenie od ziemskich powinności, a jednocześnie subtelna, gorzka refleksja nad tym, co zostawiamy za sobą.