Interpretacja Włos się jeży, wzdryga żywot - Ryszard Pracz

Piosenka Ryszarda Pracza "Włos się jeży, wzdryga żywot" to głęboko osadzony w realiach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej utwór satyryczny, doskonale oddający ducha Studenckiego Teatru Satyryków (STS), z którym Pracz był związany w latach 1955–1975 jako aktor i dyrektor. Tekst, pozornie lekki i żartobliwy, jest w istocie ostrą diagnozą ówczesnej rzeczywistości polityczno-społecznej, pełną aluzji i gorzkiej ironii.

Już początkowe wersy – "Włos się jeży, wzdraga żywot - O straszliwa perspektywo! Kto zobaczy, rację przyzna Nasza oj-oj-oj ojczyzna" – wyrażają wszechobecny lęk i pesymizm wobec przyszłości kraju. Użycie formy "oj-oj-oj ojczyzna" wprowadza element zrezygnowanej, niemal dziecięcej skargi, podkreślając bezsilność wobec ponurej wizji. Obraz "ciemny jak atrament" i "smętny zamęt" maluje portret państwa pogrążonego w chaosie i beznadziei, gdzie "ład nieładny" to synonim pozornego porządku skrywającego bałagan i dysfunkcję.

Fragment "Nie ma śmiechu, są uśmieszki" trafnie opisuje atmosferę przymusowej radości i oficjalnego optymizmu, za którym kryje się brak autentycznych powodów do zadowolenia. Poczucie stagnacji i braku możliwości rozwoju symbolizują "zagrodzone proste ścieżki" i "pokręcone proste trakty", wskazujące na biurokratyczny absurd i logikę partii, która zamienia jasne drogi w labirynt. Obraz "Nogi chętne do rozmachu Ale spodnie pełne strachu" doskonale oddaje rozdarcie między naturalnym pragnieniem działania i zmian, a paraliżującym lękiem przed konsekwencjami, charakterystycznym dla systemów totalitarnych.

Kolejne strofy koncentrują się na problemach ekonomicznych i politycznych. "Słone masło, chude trzody" to gorzkie nawiązanie do permanentnych niedoborów i niskiej jakości produktów w PRL. "Uruchamia się odwody" może odnosić się do częstych w tamtym czasie doraźnych środków zaradczych, mobilizacji zasobów czy symbolicznych kampanii, które miały poprawić sytuację, lecz w rzeczywistości jedynie maskowały systemowe problemy. Pojawienie się "Pewien jasnowłosy Drakon Znów potępia stary zakon" to ewidentna aluzja do jakiegoś współczesnego polityka lub ideologa. Drakon był starożytnym prawodawcą ateńskim, słynącym z wyjątkowo surowych, "drakońskich" praw, gdzie niemal każde przewinienie karane było śmiercią. Określenie "jasnowłosy" jest specyficzne i mogło wskazywać na konkretną osobę znaną publicznie w okresie powstania piosenki, narzucającą nowe, restrykcyjne zasady lub dokonującą rozliczeń z przeszłością w sposób bezkompromisowy.

Wersy "Inny, prawowierny takoż W mętnej wodzie złowił czako" sugerują oportunizm i wykorzystywanie trudnej sytuacji do osobistych lub partyjnych korzyści ("łowienie w mętnej wodzie"). "Czako", czyli wojskowe nakrycie głowy, może symbolizować władzę militarną lub siłową, co w kontekście PRL było wymowne. Naród, "zadziwiony", próbuje się "krzepić symboliką księcia Pepi". Książę Józef Poniatowski, zwany pieszczotliwie Pepi, to postać legendarna polskiej historii, symbol honoru, odwagi i wierności ojczyźnie, bratanek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i marszałek Francji. Odwoływanie się do jego postaci w satyrze STS-u, podczas gdy rzeczywistość jest tak odległa od narodowych ideałów, stanowi ironiczny komentarz do ucieczki w heroiczne mity wobec beznadziei dnia codziennego.

"Pogrobowiec grupy ND" rzucający "w zdrową przeszłość wędkę" to odwołanie do Narodowej Demokracji – ruchu politycznego charakteryzującego się konserwatyzmem i nacjonalizmem. Określenie "pogrobowiec" sugeruje, że ideologia ta, mimo upadku jej historycznych twórców, nadal ma swoich zwolenników, którzy poszukują inspiracji w przedwojennych wizjach "zdrowej" Polski. Stwierdzenie, że ma on "Graficzną szatę strojna Dużo lepszą niż przed wojną", ośmiesza propagandę, która próbowała upiększać i legitymizować nowe porządki za pomocą poprawnej formy, maskując ich wewnętrzną pustkę.

"Nowe treści nam przesmyka Kultura i turystyka" punktuje subtelne (lub mniej subtelne) sposoby indoktrynacji i kontroli myśli, gdzie nawet obszary takie jak kultura i turystyka stają się narzędziem do "przesmykania" odpowiednich idei. Kulminacja tej części następuje w okrzyku: "Będziemy się angażować: Kupą, kupą! Wodzu, prowadź!". To prześmiewcze naśladowanie entuzjazmu mas i bezrefleksyjnego podążania za przywódcą, charakterystyczne dla propagandowych zrywów.

Finałowe strofy to wyraz głębokiego rozgoryczenia i bezsilności: "Kiedyż wreszcie szlag tych trafi Co zmawiają się do mafii? Kiedyż wreszcie trafi szlag tych Za te siuchty i konszachty?". Pytanie o koniec ery korupcji, zakulisowych układów i "mafijnych" praktyk w elitach władzy jest retorycznym, pełnym frustracji wołaniem o sprawiedliwość, której brakowało w systemie. Piosenka kończy się potężną puentą: "Wciąż jest szumniej, ciągle więcej Rosną, krzepną im potencje Ale co to, dziwna psiahkość Nie chce skoczyć ilość w jakość!". To bezpośrednia kpina z marksistowsko-leninowskiej zasady dialektycznej przemiany ilości w jakość. Ideologia komunistyczna obiecywała, że gromadzenie zmian ilościowych (np. wzrost produkcji) doprowadzi w końcu do jakościowego skoku, czyli budowy lepszego społeczeństwa. Pracz z goryczą zauważa, że pomimo wszelkich deklaracji i wysiłków ("szumniej, ciągle więcej", "rosną, krzepną im potencje"), ten obiecywany "skok" nie następuje, co obnaża fałsz i nieskuteczność całego systemu. Utwór Pracza to zatem nie tylko satyra, ale i bolesne świadectwo życia w epoce permanentnego kryzysu, strachu i ideologicznej nowomowy.