Interpretacja Schultz - Salon Niezależnych

Piosenka "Schultz" autorstwa Salonu Niezależnych to niezwykle poruszająca i sugestywna ballada, która w zwięzłej, niemal kronikarskiej formie opowiada o tragicznych losach Brunona Schulza, wybitnego polsko-żydowskiego pisarza i artysty, zamordowanego w Drohobyczu podczas II wojny światowej. Utwór kabaretowej grupy, znanej z ciętej satyry i politycznego komentarza w czasach PRL, tutaj przybiera ton niemalże elegijny, choć pozbawiony patosu, skupiając się na brutalnej ironii historii.

Początek piosenki maluje obraz Drohobycza, miasta, w którym Bruno Schulz spędził całe swoje życie i z którym nierozerwalnie związana była jego twórczość. Wprowadza nas w świat, gdzie "dwóch skłóconych gestapowców żyło w centrum Drohobycza", każdy z nich sprawujący kuratelę nad swoim "Żydem" – protegowanym. Pierwszy ma "swojego Loewa", dentystę prowadzącego zakład, który nocą staje się burdelem. Drugi natomiast ma "swojego Schulza", artystę, który "malował i potrafił wieść dyskusje". Ta ekspozycja, ukazująca groteskowe relacje między oprawcami a ofiarami, to odzwierciedlenie historycznych uwikłań Schulza. Pisarz faktycznie znajdował się pod "opieką" SS-Hauptscharführera Feliksa Landaua, sadystycznego zbrodniarza nazistowskiego. W zamian za iluzoryczną ochronę, Schulz wykonywał dla niego prace artystyczne, między innymi dekorował bajkowymi freskami pokój dziecięcy w jego willi.

Refren – "W noce złe, w noce złe / Udostępniał władzom Loew dziewczyny swe / W morzu łez, w morzu łez / Bruno Schulz Petrarkę streszczał dla SS" – w mistrzowski sposób kondensuje moralne i egzystencjalne dylematy okupacji. Loew (w piosence, lub Löw w niektórych relacjach historycznych, będący protegowanym Karla Günthera, innego gestapowca) jest tu symbolem poddania się reżimowi poprzez świadome kompromisy, nawet kosztem innych. Schulz zaś, intelektualista, streszczający Petrarkę dla SS, staje się uosobieniem przymusowej prostytucji sztuki i myśli w obliczu barbarzyństwa. Jest to przejmujący obraz poniżenia kultury i wartości w świecie rządzonym przez brutalną siłę.

Następne strofy, "To był wstęp, dotyczył życia, które zawsze jakoś leci / I pozwala nie dostrzegać zmierzchu, schyłku, klęski, śmierci", stanowią bolesną refleksję nad ludzką zdolnością do ignorowania nadchodzącej katastrofy lub przystosowywania się do koszmarnej rzeczywistości. Podkreślają powszechną, choć tragiczną, postawę adaptacji w obliczu zbliżającej się zagłady. W Drohobyczu tymczasem "grodzili getto". Ten lakoniczny opis oddaje narastanie terroru, prowadzące do zamknięcia żydowskiej ludności miasta, co miało miejsce jesienią 1941 roku.

Kulminacja piosenki następuje wraz z opisem makabrycznego porachunku między dwoma gestapowcami. Historyczne świadectwa, spopularyzowane m.in. przez Jerzego Ficowskiego, potwierdzają, że śmierć Schulza była wynikiem rywalizacji między Feliksem Landauem a Karlem Güntherem. Landau miał wcześniej zabić protegowanego Günthera (w zależności od relacji: dentystę Loewa lub stolarza Hauptmana). W odwecie, 19 listopada 1942 roku, podczas tzw. "czarnego czwartku" – akcji eksterminacyjnej w drohobyckim getcie, w której zginęło około 200 osób – Karl Günther zastrzelił Brunona Schulza na ulicy, krzycząc podobno do Landaua: "Zabiłeś mojego Żyda, więc ja zastrzeliłem twojego". Piosenka wiernie odtwarza tę legendarną wersję: "No i drugi, ten od Schulza, zarżnął Loewa w ramach pracy / Kiedy pierwszy się dowiedział, że zabili Loewa jemu / Wnet dogonił w mieście Schulza i zastrzelił go drugiemu".

Moment śmierci Schulza jest ukazany z oniryczną precyzją, nawiązującą do jego własnej twórczości: "I na bruk, i na bruk / Z resztek złudzeń się otrząsnął Bruno Schulz / Hałas ten, w teatrze gong / Jakaś czerń i ojca wzrok i jakiś koń...". Te obrazy – "czerń", "ojca wzrok", "koń" – odsyłają bezpośrednio do symboliki i motywów obecnych w jego opowiadaniach, takich jak „Sklepy cynamonowe” czy „Sanatorium pod Klepsydrą”, gdzie postać ojca i fantasmagoryczne konie często się pojawiały, tworząc mitologiczny wymiar jego prozy. To jak ostatni, poetycki przebłysk jego wewnętrznego świata w chwili zderzenia z brutalną, ostateczną rzeczywistością.

Ostatnie strofy piosenki poszerzają perspektywę, z osobistej tragedii przechodząc do uniwersalnego przesłania. "Dawne czasy, dawny teatr, dawna strata / W czasie wojny każdy dźwiga własny ciężar / W końcu sztuka jest ważniejsza niż biografia / Zbieg przypadków? Ale jednak..." – to swoiste epitafium. Stwierdzenie, że "sztuka jest ważniejsza niż biografia", odnosi się do niezatartego dziedzictwa twórczości Schulza, która przetrwała wojnę i Holokaust, mimo że wiele jego rękopisów, w tym powieść „Mesjasz”, zaginęło bezpowrotnie. Jego dzieła wciąż żyją, przekraczając tragizm osobistego losu.

Piosenka kończy się ostrzeżeniem i wezwaniem do czujności: "Jeśli Twój dobrodziej ma jakiegoś wroga / I mu zniszczy ulubieńca / Wiedz, że nadszedł czas by zacząć się pakować / I nowego szukać miejsca". Ta uniwersalna rada, powtórzona w outro – "Jak Bruno Schulz za tamtych lat / Jak Bruno Schulz, choćby nawet miałby to być tylko tamten świat / wciąż w drodze być, z walizką żyć..." – jest metaforą stałej gotowości do ucieczki, życia w niepewności, symbolizującej los wygnańca i artysty skazanego na wieczną podróż. To przesłanie, biorąc pod uwagę cenzurowane realia PRL, w których Salon Niezależnych tworzył, nabierało dodatkowej, uniwersalnej wymowy politycznej, symbolizując konieczność wewnętrznej wolności i gotowości do oporu wobec autorytarnych systemów, nawet jeśli oznacza to dosłowną lub metaforyczną ucieczkę. Piosenka "Schultz" pozostaje zatem nie tylko hołdem dla tragicznego losu pisarza, ale i ponadczasową przestrogą przed obojętnością na zło i lekcją przetrwania w obliczu opresji.