Interpretacja Powrót - Przemysław Gintrowski

"Powrót" Przemysława Gintrowskiego, z muzyką skomponowaną przez samego artystę do tekstu Jacka Kaczmarskiego, to utwór głęboko osadzony w refleksji nad kondycją ludzką, szczególnie w kontekście dziejowym i egzystencjalnym. Piosenka ta, wieńcząca koncertowy album „Raj”, wydany w drugim obiegu w 1980 roku, a oficjalnie w 1991 roku, stanowi finał poetyckiego ujęcia biblijnej drogi człowieka od Stworzenia, przez Grzech i Wygnanie, aż po Sąd Ostateczny i symboliczny powrót.

Początkowe strofy piosenki malują obraz krajobrazu po katastrofie, gdzie dominuje poczucie pustki i zniszczenia: „Ścichł wrzask szczęk i śpiew, / Z ust wypluwam lepki piach, / Przez bezludny step, / Wieje zimny wiatr”. To metafora świata po wielkich przemianach, być może po upadku starych porządków, co w kontekście twórczości Gintrowskiego, barda polskiej opozycji demokratycznej w czasach PRL, nabiera szczególnego znaczenia. Pieśniarz, który wraz z Kaczmarskim i Łapińskim stał się głosem sprzeciwu wobec reżimu, często odnosił się do utraty wartości i zagubienia w rzeczywistości, która rozczarowywała.

Podmiot liryczny wyraża głębokie zagubienie: „Dokąd teraz pójdę, kiedy nie istnieją już narody, / Zapomniany przez anioły, porzucony w środku drogi, / Nie ma w kogo wierzyć, nie ma kochać, nienawidzić kogo”. To nie tylko osobista tragedia, ale także odzwierciedlenie poczucia dezorientacji społecznej, utraty punktów odniesienia – zarówno narodowych, jak i duchowych. W świecie pozbawionym jasnych idei i sensu, człowiek staje się samotnym rozbitkiem, szukającym swego „ongis raju”. To pragnienie powrotu do utraconej harmonii, niewinności lub po prostu do czasów, gdy świat wydawał się bardziej zrozumiały i uporządkowany.

Refren „Szukasz raju! / Szukasz raju! / Na rozstajach wypatrując śladu gór?!” jest pytaniem retorycznym, a zarazem wezwaniem do autorefleksji. Sugeruje, że poszukiwanie zewnętrznego, fizycznego raju, idealnego miejsca na ziemi, jest daremne. Poszukiwania te są wręcz gorączkowe i bezowocne: „Opasuje ziemię tropów twoich sznur...”, co podkreśla uniwersalność ludzkiego dążenia do szczęścia, często jednak skierowanego w niewłaściwą stronę.

W dalszej części utworu następuje zwrot. Podmiot liryczny dochodzi do przełomowego odkrycia: „Sam też mogę żyć, / Żyć dopiero mogę sam, / Niepokorna myśl, / Zyska wolny kształt”. To moment uświadomienia sobie wewnętrznej siły i niezależności. Raj nie jest już zewnętrznym miejscem, ale stanem ducha, osiągalnym poprzez indywidualną podróż i samopoznanie. To odnalezienie własnej drogi, wyzwolenie myśli i odkrywanie sensu w sobie, a nie w narzuconych z zewnątrz strukturach czy ideologiach. Jak zauważono w analizie "Powrotu" na poezja.org, jest to kontynuacja utworu Zbigniewa Herberta "U wrót doliny", opisującego chaos po Sądzie Ostatecznym, gdzie "Powrót" ukazuje zagubionego człowieka, który ostatecznie odnajduje wewnętrzny spokój.

Zewnętrzne burze, cisze czy susze przestają mieć znaczenie, gdy „wszystkie drogi teraz moje, kiedy wiem jak dojść do zgody”. To zgoda z samym sobą, z własnym losem, akceptacja wewnętrznego świata. Raj staje się „obrazem świata sponad szczytu duszy oglądanym”, miejscem „bez granic”, do którego dociera się w samotności, z dala od „tłumu”. Ta wizja podkreśla wartość indywidualizmu i autentyczności.

Końcowy refren „Jestem w raju, / Jestem w raju, / Żaden tłum nie dotarł nigdy na mój szczyt, / Jestem w raju, / Jestem w raju, / Gdzie spokojny słyszę krwi i myśli rytm...” to triumf wewnętrznego spokoju i harmonii. To afirmacja odnalezionego sensu w głębi siebie, z dala od zgiełku świata i wpływu innych. Przemysław Gintrowski, znany z bezkompromisowego podejścia do twórczości i gorzkiej oceny rzeczywistości, w której "ideały Sierpnia 1980 r. zostały zaprzepaszczone", zdaje się w tym utworze wskazywać na jedyną możliwą formę przetrwania i odnalezienia prawdziwej wolności – tę wewnętrzną. W wywiadzie dla WP Wiadomości z 2012 roku, artysta podkreślał, że bez sztuki nie da się żyć, a w jego twórczości kluczowe były "tradycyjne wartości moralne". "Powrót" jest tego przykładem – moralnym manifestem, który wykracza poza konkretne wydarzenia historyczne, stając się uniwersalną opowieścią o poszukiwaniu i odnajdywaniu raju w sobie.

Ten utwór, pełen symboliki i głębokiej refleksji, doskonale rezonuje z ogólną myślą przewodnią programu „Raj”, która dotyczy mechanizmu przechodzenia kategorii dobra i zła, buntu moralnego i wyboru w obliczu zagrożenia. Gintrowski, jako wykonawca, potrafił oddać całą gamę emocji zawartych w tekście, a jego chropowaty, lekko zachrypnięty głos, jak zaznaczono w artykule na stronie poezja.org, doskonale współgra z nastrojem kompozycji. Utwór ten, choć napisany w konkretnym kontekście historycznym, pozostaje ponadczasowym przesłaniem o sile ludzkiego ducha w poszukiwaniu sensu i wewnętrznego "raju".