Interpretacja Iwan Groźny - Przemysław Gintrowski

„Iwan Groźny” Przemysława Gintrowskiego, z przejmującym tekstem Jerzego Czecha, to utwór, który z brutalną szczerością i głęboką ironią obnaża mechanizmy tyranii oraz psychologiczne zniewolenie społeczeństwa. Piosenka pochodzi z albumu Gintrowskiego „Kamienie” wydanego w 1991 roku, który był zapisem okrojonej wersji spektaklu poświęconego losom znanych postaci historycznych. Już sam refren, powtarzający z pozorną czcią: „Sława naszemu prawosławnemu carowi / Ojczulkowi naszemu / Iwan Wasiliczowi...”, stanowi gorzkie szyderstwo. Tworzy on uderzający kontrast z kolejnymi wersami, które odsłaniają okrucieństwo władcy i jego opryczników.

Tekst bez ogródek opisuje potworne zbrodnie: „To ścinają carskie opryczniki / Toporami główki naszych dzieci”, „Skórę darłeś, języki rwałeś / Na paliki ostre nawlekałeś / Żywym ogniem ciałeczko paliłeś”. To odniesienie do historycznych aktów terroru Iwana IV Groźnego, który faktycznie słynął z okrucieństwa, a jego oddziały, oprycznicy, były odpowiedzialne za liczne masakry i rabunki. Car Iwan IV, który samozwańczo koronował się na władcę w wieku 17 lat, prześladował bojarów, mordował tysiące ludzi, a nawet zabił własnego syna. Piosenka podkreśla, że przemoc dotyka zarówno szlachtę („Bojarskich duszyczek nie starczyło”) jak i najbiedniejszych poddanych („Naszych chłopskich, rabskich, trzeba było”), co świadczy o uniwersalnym wymiarze opresji. Sceny gwałtu, takie jak „Pohańbiłeś panny-łabędzice”, dodatkowo potęgują obraz totalnej dehumanizacji i bezkarności władzy.

Druga część utworu kontynuuje ten ponury obraz, skupiając się na wyzysku poddanych wysyłanych na wojnę: „Synków naszych, dobrych mołodców / Nie policzyć ilu zatraciłeś / Na wojenkę okrutną pędziłeś”. Nawet ci, którzy „główki bujne dzielnie nadstawiali” w służbie cara, w zamian otrzymywali jedynie dalsze gnębienie, a ci, którzy służyli „najofiarniej”, ginęli „jak najmarniej”. To klasyczny portret reżimu totalitarnego, gdzie ofiarność nie gwarantuje bezpieczeństwa, a wręcz przeciwnie – czyni jednostkę bardziej podatną na zniszczenie przez sam system, któremu służy.

Najbardziej chwytające za serce i kluczowe dla interpretacji są jednak ostatnie wersy: „A za krew i łzy, i naszą nędzę / My cię wielbić będziem jeszcze więcej / Ciebie, wielki gasudarze, sławimy / Hej, sokole jasny, miłujemy / Wiecznie Ciebie sławić, kochać będziemy / Bo nie kochać to się boimy”. Ten refren odsłania przerażającą prawdę o uwikłaniu w system: uwielbienie nie jest aktem miłości czy lojalności, lecz aktem desperackiego strachu. Jest to świadectwo psychologicznego terroru, który sprawia, że ofiary internalizują oprawcę, a wszelkie wyrazy „miłości” stają się jedynie mechanizmem przetrwania.

Przemysław Gintrowski, jako jeden z najważniejszych bardów opozycji demokratycznej w czasach PRL, często tworzył utwory będące komentarzem do politycznej rzeczywistości i kondycji człowieka w obliczu ucisku. „Iwan Groźny”, choć osadzony w realiach XVI-wiecznej Rosji, rezonuje z doświadczeniem wielu społeczeństw pod rządami totalitarnymi, w tym z polskim doświadczeniem komunizmu. Wojciech Żochowski, historyk i uczestnik konkursu interpretacji piosenek Gintrowskiego, trafnie zauważył, że pieśń ta ukazuje „mentalność rosyjskiego oddania władzy i niezależnie od bestialskich zbrodni, które ta władza czyni, niekończące się uwielbienie”, ale też jest aktualna dla Polaków, którzy „ciągle, mimo krzywdy, którą władza czyni, zła które płynie [...] to cały czas nie jesteśmy w stanie powiedzieć NIE. Cały czas «nie kochać to się boimy»”. To uniwersalne przesłanie o strachu, który paraliżuje i zmusza do udawanej lojalności, czyni utwór Gintrowskiego i Czecha ponadczasowym ostrzeżeniem przed skutkami totalitarnej przemocy.