Interpretacja Nie zdzialasz nic - Przemysław Gintrowski

Piosenka Przemysława Gintrowskiego „Nie zdziałasz nic” to utwór, który zyskał szczególną popularność dzięki serialowi telewizyjnemu Stanisława Barei „Zmiennicy” z 1986 roku, gdzie pojawia się pod koniec 12. odcinka pt. „Obywatel Monte Christo”. Jest to znamienne, gdyż twórczość Gintrowskiego, barda polskiej opozycji demokratycznej w czasach PRL, często niosła ze sobą głębokie przesłanie polityczne i społeczne, rezonujące z nastrojami epoki. Choć Gintrowski był przede wszystkim kompozytorem i wykonawcą, teksty do wielu jego utworów pisali inni autorzy – w przypadku „Nie zdziałasz nic” słowa są autorstwa Jacka Janczarskiego, natomiast muzyka Gintrowskiego.

Utwór ten często bywa słuchany w duecie z piosenką „Kwestia czasu”, również z „Zmienników”, stanowiąc niejako jej pesymistyczne dopełnienie. Ich fragmenty można było usłyszeć już wcześniej w 10. odcinku serialu, co świadczy o ich roli w budowaniu atmosfery i komentarzu do rzeczywistości przedstawianej przez Bareję. W kontekście serialu, gdzie bohaterowie mierzą się z absurdami systemu, piosenka nabiera dodatkowej warstwy ironii i rezygnacji.

Pierwsza zwrotka, „Nie zdziałasz nic, a tak byś chciał / na pomoc wezwać diabła, / ma twardość pięści, kul i skał / okólnik, lub paragraf”, natychmiast wprowadza słuchacza w stan głębokiej frustracji i bezsilności. Podmiot liryczny pragnie zmiany, ma w sobie pragnienie buntu, do tego stopnia, że gotów byłby wezwać siły piekielne. Jednak te archaiczne, heroiczne metody okazują się nieskuteczne w starciu z nową formą opresji. „Twardość pięści, kul i skał” to obraz brutalnej, fizycznej siły, symbolizującej aparat państwowy, wojsko, milicję. Równocześnie, zestawienie jej z „okólnikiem, lub paragrafem” jest mistrzowskim ujęciem absurdów systemu totalitarnego, gdzie bezwzględna moc jest legitymizowana przez biurokratyczny język prawa – często pokrętnego, nielogicznego, ale wiążącego. To właśnie te paragrafy i okólniki, a nie tylko kule, krępują jednostkę, uniemożliwiając jej działanie. System jawi się jako moloch, którego nie da się pokonać siłą ani podstępem.

Druga strofa pogłębia poczucie fatalizmu: „Przypadek rządzi światem tym, / los w ciemno z nami gra, / nieszczęścia snują się jak dym, / gdy człowiek pecha ma.” Tutaj opresja przestaje być efektem celowego działania konkretnych ludzi, a staje się wręcz wszechobecną, nieuchronną siłą, której źródłem jest czysty przypadek lub ślepy los. To ujęcie jest szczególnie bolesne, bo odbiera nawet honor walki ze złem, sprowadzając życie do loterii, w której można jedynie mieć „pecha”. Nieszczęścia „snują się jak dym” – są ulotne, trudne do uchwycenia, ale dławiące i wszędobylskie, przenikające każdy aspekt życia. Ten obraz sugeruje, że człowiek jest niczym więcej niż biernym uczestnikiem gry, której zasad nie rozumie i na którą nie ma wpływu.

Ostatnia zwrotka, „Choć marnie jest i samo dno, / przed tobą tęga przepaść, / nie wojewody zemsta to, / a z ciebie nie Mazepa”, przynosi podsumowanie i gorzką konkluzję. Mimo że sytuacja jest tragiczna, sięga „samego dna”, a przyszłość jawi się jako „tęga przepaść”, nie ma tu miejsca na romantyczny heroizm. Kluczowe jest odniesienie do Mazepy – Iwana Mazepy, hetmana kozackiego, który w XVIII wieku sprzymierzył się ze Szwedami przeciw Rosji Piotra Wielkiego, co zakończyło się jego klęską i uznaniem za zdrajcę. Był postacią tragiczną, ale aktywną, próbującą wpływać na bieg historii. Stwierdzenie „nie wojewody zemsta to, a z ciebie nie Mazepa” może oznaczać, że to, co spotyka jednostkę, nie jest wynikiem personalnej zemsty konkretnego, potężnego oprawcy (wojewody), ale raczej konsekwencją bezosobowego, systemowego ucisku, który wyklucza jakąkolwiek formę wielkiego, indywidualnego buntu. Mazepa miał status, armię, mógł podjąć walkę o niepodległość – bohater piosenki nie ma tych atutów. Zatem, nie ma on ani możliwości, ani perhaps nawet sensu, podejmowania tak donkiszoterycznej walki. Podkreśla to ostateczną bezradność wobec wszechogarniającego systemu, który sprowadza człowieka do roli trybika, odbierając mu zdolność do sprawczości i nadzieję na zmianę. Piosenka, mimo swojej pozornie stonowanej melodii, wybrzmiewa jako smutna diagnoza czasów, w których nawet najszlachetniejsze pragnienia buntu rozbijają się o mur bezdusznej biurokracji i wszechmocnego przypadku.