Interpretacja Najlepiej nam było przed wojną - Kabaret Tey

Piosenka „Najlepiej nam było przed wojną” Kabaretu Tey to przenikliwa, pełna ironii i gorzkiego humoru refleksja nad polską rzeczywistością przełomu lat 80. i 90. XX wieku. Stanowiąca centralny punkt programu pod tym samym tytułem, wystawianego w latach 1988-1990, tuż po upadku komunizmu, a jeszcze z widmem niedawnej przeszłości. Kabaret, znany z mistrzowskiego operowania aluzją i satyrą polityczną, w tej pieśni w zręczny sposób podsumowuje nastroje społeczne – od nostalgii za względnie stabilną epoką Gierka, przez traumę stanu wojennego, po rozczarowania transformacją ustrojową.

Utwór rozpoczyna się od westchnienia za „światem lat 70.”, który, choć „uroczy mimo swych wad”, jawi się w tekście jako czas utraconej beztroski. Zenon Laskowik i Janusz Rewiński przypominają epokę Edwarda Gierka, którego propaganda kreowała na „Pierwszego po Bogu” i „Ojca Narodów”. Jest to okres, gdy Polacy „przyzwyczajeni zostali do samochodów”, symbolizowanych przez małego fiata, popularnie zwanego „Maluch”, który stał się ikoną konsumpcjonizmu epoki PRL. Refren, „Najlepiej nam było przed wojną”, jest tu kluczowym zabiegiem ironicznym. „Wojna” to oczywiście metafora stanu wojennego z 1981 roku, a więc „przed wojną” oznacza tu okres sprzed grudnia 1981, a nie przed II wojną światową. To celowe dwuznaczność, typowa dla Teya, podkreśla dramatyzm zmian. W tej „krainie spokojnej” „nagle zachwycił się cały świat”, co może być kpiną z ówczesnej propagandy sukcesu, albo aluzją do zachodnich kredytów, które na krótko dały Polakom poczucie dobrobytu.

Druga zwrotka w sposób uderzający przechodzi do sedna traumy – „I padły strzały w zimowy zmierzch. Szok targnął, wstrząsnął umysłami”. To bezpośrednie odwołanie do ogłoszenia stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku. Pytania o motywy: „Kto strzelał? Zazdrość? Strach? Czy gniew?” dobitnie ukazują niezrozumienie i ból narodu. Bohdan Smoleń, swoją charakterystyczną manierą, zadaje pytanie o zasadność i bezwzględność decyzji: „Czy trzeba było tak generalnie? Czy trzeba było tak na 102? Petardą gasić morską latarnie”. Metafora „morskiej latarni” gaszonej petardą to symbol nadziei, być może „Solidarności”, brutalnie stłumionej przez władzę. Drugi refren, wspominając o „trzecim świecie”, który „zachwycił się” Polską, jest z kolei gorzką refleksją nad upadkiem ekonomicznym i moralnym kraju po stanie wojennym.

Dalsze części utworu to już bezpośrednia krytyka wczesnego okresu transformacji, który dla wielu oznaczał chaos i rozczarowanie. „A dzisiaj znowu z telewizora wysłuchujemy telemajora, Jak się odrodzić, jak dzieci płodzić, zapiąć pas”. „Telemajor” to prawdopodobnie postać uosabiająca wszechobecną, często natrętną, telewizyjną propagandę, która z tonem mentorskim instruuje społeczeństwo o nowym porządku. Scena „Znów oglądamy nowe obory. Mydło, powidło, kit tranzystory, Tu satelita tam strzecha kryta. Dalej las” doskonale oddaje dysharmonię i absurdalność wczesnych lat 90. Wsiąkały w nią elementy zachodniego konsumpcjonizmu (satelita, tranzystory), często w tandetnym wydaniu („kit tranzystory”), mieszając się z prowincjonalną zacofaną rzeczywistością (obory, strzecha kryta).

Punktem kulminacyjnym jest zwrotka krytykująca powrót starych mechanizmów w nowej rzeczywistości. „Wszystko to piękne na szkle wygadane, a w życiu mamy... I tak przerąbane” – to kwintesencja rozbieżności między oficjalnym dyskursem a rzeczywistością obywateli. „Kwitną jak dawniej przekupne jarmarki” sygnalizuje, że korupcja i stare układy mają się dobrze. „Znów do teatrów wdarły się pajace. I marnym żartem karmiony jest widz” to autoironiczny komentarz kabareciarzy na temat jakości kultury i sztuki. Najbardziej kontrowersyjny wers, „Znów powróciła elita w pałace. Znów z rewolucji robi się PiS”, wywoływał dyskusje. W kontekście roku 1989-1990 „PiS” nie odnosi się do partii Prawo i Sprawiedliwość, powstałej znacznie później. Zenon Laskowik zapewne używa tego skrótu w ogólnym, pejoratywnym sensie „Prawa i Sprawiedliwości” jako cynicznego podsumowania przemian, sugerując, że idee „rewolucji” (Solidarności) są wypaczane w nowy, być może równie opresyjny, system lub że dawni aparatczycy odnajdują się w nowej rzeczywistości, zachowując władzę.

Zakończenie piosenki, z wojskowymi komendami i chaotycznymi dialogami, jest symbolicznym obrazem dezorientacji i braku klarownej wizji przyszłości. „Rozkaz jest krótki, zwięzły: Natychmiast zapomnieć o Pięknej! W ramach działań osłonowych przerobić Gnojną! I w cuda uwierzyć jeszcze raz”. To gorzkie wezwanie do zaniechania idealizmu („Piękna” – jako symbol ulicy, ale i piękna idei) i do konformistycznego przystosowania się do rzeczywistości, nawet jeśli jest ona „Gnojną” (symbolizującą brud i bezprawie). W tekście pojawiają się również autentyczne nazwy ulic warszawskich, które w kabaretowym kontekście nabierają metaforycznego znaczenia: ulica Piękna (ideały, miniona epoka), Gnojna (obecna rzeczywistość), Królewska (droga do wolności, ale też nowe elity).

Program „Najlepiej nam było przed wojną” był jednym z ostatnich wspólnym występów kabaretu Tey w pełnym składzie, kończącym ich działalność w 1990 roku. Na scenie towarzyszyła im orkiestra Zbigniewa Górnego, a scenografia oparta była na gigantycznej kopii obrazu Jerzego Dudy-Gracza „Jeźdźcy Apokalipsy”, co tylko podkreślało dramatyzm i wagę przekazu. Piosenka jest testamentem kabaretu, który potrafił śmiechem i satyrą komentować najtrudniejsze momenty historii Polski, a jej tekst, mimo upływu lat, wciąż pozostaje zadziwiająco aktualny.