Interpretacja Erbarme dich Mein Gott z Pasji wg Św. Mateusza BWV 244 - Johann Sebastian Bach

Aria "Erbarme dich, mein Gott" z Pasji według Świętego Mateusza (BWV 244) Johanna Sebastiana Bacha to jeden z najbardziej poruszających i rozpoznawalnych fragmentów w historii muzyki klasycznej. Nie jest to zwykła pieśń, lecz głębokie, muzyczne kazanie, które wnika w otchłań ludzkiego żalu i pragnienia przebaczenia. Tekst, skomponowany przez librecistę Picandera (Christiana Friedricha Henriciego) prawdopodobnie w ścisłej współpracy z Bachem, oddaje ból apostoła Piotra po trzykrotnym wyparciu się Jezusa, tuż po pianiu koguta. Właśnie w tym momencie załamania, Bach zatrzymuje akcję, by skupić się na wewnętrznym dramacie Piotra, czyniąc tę arię sercem emocjonalnej podróży całej Pasji.

Sama fraza „Erbarme dich Mein Gott” – "Zmiłuj się nade mną, mój Boże" – jest bezpośrednim, rozpaczliwym błaganiem. To krzyk duszy, która nagle uświadamia sobie ogrom swojego czynu i ciężar winy. Bach, jako Thomaskantor w Lipsku, postrzegał się jako "teolog dźwięku", którego dzieła miały być "muzycznymi kazaniami" niosącymi pouczenie i prowadzącymi słuchacza przez emocjonalną podróż wiary. W "Erbarme dich" nie ma triumfu ani deklaracji niezłomnej wiary, jest za to szczere wyznanie ludzkiej słabości i pokorne wołanie o litość.

Kolejne słowa, „Um meiner Zähren willen!” – "przez wzgląd na moje łzy!" – podkreślają autentyczność i fizyczną manifestację cierpienia. Łzy stają się tutaj niemym świadectwem skruchy, jedyną rzeczą, jaką zdruzgotany Piotr może ofiarować w zamian za miłosierdzie. Dalej ten obraz jest wzmacniany: „Schaue hier, Herz und Auge / Weint vor dir Bitterlich.” – "Spójrz tutaj, serce i oczy / Gorzko płaczą przed Tobą." To niemal namacalny opis wewnętrznego rozdarcia – serce, symbolizujące głębię uczuć, i oczy, jako ich widzialne odzwierciedlenie, zgodnie płaczą, a słowo „bitterlich” (gorzko) intensyfikuje poczucie nieznośnego bólu i goryczy porażki.

Muzycznie Bach osiągnął tu mistrzostwo w oddaniu tych emocji. Arię wykonuje alt, a jego głosowi towarzyszy solowa partia skrzypiec – niezwykle intymne zestawienie, które, jak często interpretują muzykolodzy, symbolizuje łzy Piotra. Timothy Judd z The Listeners' Club w artykule z kwietnia 2017 roku zauważył, że solowe skrzypce "niosą powracającą linię, która wyraża winę Piotra", tworząc melodię jednocześnie "czułą i niespokojną, bolesną i pełną nadziei, jak łzy uwięzione w zrogowaciałych dłoniach Piotra-rybaka". Melodia skrzypiec jest rzeczywiście tak samo ekspresyjna i przejmująca jak linia wokalna, potęgując rozpacz i ukazując uniwersalne doświadczenie bólu oraz potrzebę przebaczenia.

Aria utrzymana jest w tonacji h-moll, co dodaje jej posępności, a także w metrum 12/8, charakterystycznym dla siciliany – stylu tańca barokowego często kojarzonego z melancholią i żalem. Zastosowanie "chrupiącej chromatyki" i zawieszeń ("suspensions") dodatkowo wzmacnia uczucie niezgody i bólu, odzwierciedlając wewnętrzny rozłam Piotra. Współczesny eseista James Flores zauważył w lipcu 2023 roku, że słuchanie tej arii pozwala mu "poczuć udrękę Piotra i jego serdeczną prośbę o boskie współczucie". Co ciekawe, grupa continuo subtelnie wprowadza otwierającą frazę chorale’a "O Haupt voll Blut und Wunden" ("O święta głowo, ranami zbroczona"), słynnego hymnu, który pojawia się wielokrotnie w Pasji i pogłębia kontekst cierpienia.

"Erbarme dich" jest nie tylko portretem biblijnego Piotra, ale uniwersalnym przedstawieniem ludzkiej kruchości, wyrzutów sumienia i poszukiwania odkupienia. Jak ujęto to na portalu The Man in the Plaid Flannel Shirt w artykule z kwietnia 2025 roku, Bach "umieszcza nas w duszy Piotra, dając nam możliwość zamieszkania w jego złamaniu i doświadczenia głębi jego żalu. To część muzycznego kazania Bacha, zaproszenie do konfrontacji z własnymi porażkami, do refleksji nad ranami, które nosimy i tymi, które zadaliśmy". Polski poeta i powieściopisarz Adam Zagajewski nazwał tę arię "centrum i syntezą muzyki zachodniej", a skrzypek Yehudi Menuhin określił partię solową skrzypiec mianem "najpiękniejszego utworu, jaki kiedykolwiek napisano na skrzypce". To świadczy o ponadczasowej sile i głębi emocjonalnej, jaką Bach tchnął w tę krótką, lecz monumentalną pieśń o ludzkiej słabości i boskim miłosierdziu.