Interpretacja Planety - Neptun, mistyk - Gustav Holst

Gustav Holst, tworząc orkiestrową suitę Planety w latach 1914-1917, podjął się niezwykłego zadania przełożenia astrologicznych charakterów ciał niebieskich na język muzyki. Ostatnia część cyklu, „Neptun, mistyk”, jest tego najwyraźniejszym przykładem, pozostawiając słuchaczy w stanie głębokiej zadumy i tajemnicy. Holst, choć sam interesował się astrologią i czerpał inspirację z pism Alana Leo, był zdania, że mitologiczne skojarzenia z greckimi i rzymskimi bogami nie miały nic wspólnego z jego utworem. Co ciekawe, tytuł „Neptun, mistyk” został zaczerpnięty bezpośrednio z rozdziału Leo poświęconego tej planecie, co podkreśla astrologiczne, a nie astronomiczne czy mitologiczne, korzenie kompozycji.

Utwór „Neptun, mistyk” jest niezwykle osobistą podróżą w głąb nieznanego, stanowiąc jakby ucieczkę od ziemskiego zgiełku i życia samego w sobie. Holst nie uważał go za „szczęśliwe zakończenie”, lecz raczej za symbol momentów, gdy śmiertelne ja zdaje się zanikać, a człowiek staje twarzą w twarz z wiecznym duchem. To mistyczne spojrzenie, mglisty etap, przez który każdy musi przejść, by odnaleźć miłość do mistycyzmu i religijnych ruchów o abstrakcyjnych podstawach. Jacek Drążkowski z „Uranii – Postępy Astronomii” określa finał Planet jako refleksję nad „nieskończonością czasu i przestrzeni”.

Pod względem muzycznym „Neptun” to arcydzieło subtelności i innowacji. Holst zastosował tu bi-tonalność, oscylując między akordami e-moll i gis-moll, czasem granymi jednocześnie, co tworzy poczucie oddalenia i osamotnienia. Fragmenty melodii i harmonii są manipulowane na bardzo niskim poziomie dynamicznym – od piano (pp) do pianissimo possibile (pppp) na samym końcu. William Kersten, analizując utwór, zauważył, jak Holst używał niemal wyłącznie pionowych struktur dźwięku – złożonych akordów i bi-tonalności, a także mistrzowskiej orkiestracji. Instrumentacja jest bardzo delikatna, dominują harfy i smyczki, tworząc eteryczną, niemal beztleistą zasłonę dźwięku. Holst, komponując ten utwór, wymagał dwóch harf ze względu na chromatyczne i naprzemienne partie, niemożliwe do zagrania na jednym instrumencie.

Niewątpliwie najbardziej charakterystycznym elementem „Neptuna” jest wprowadzenie podwójnego chóru żeńskiego, śpiewającego bez słów, który staje się „uosobionym duchem dźwięku”. Holst w partyturze fortepianowej, którą pierwotnie stworzył dla siebie i swojej uczennicy Nory Day, by mogła mu pomóc w orkiestracji ze względu na jego zapalenie nerwu w prawej ręce, użył organów do oddania tajemniczości Neptuna, uważając, że fortepian nie byłby w stanie tego uchwycić. Chór wchodzi niemal niedostrzegalnie, śpiewając wysokim G, podtrzymywanym przez kilkanaście taktów, zanurzonym w „przejrzystym welonie orkiestrowego brzmienia”.

Zakończenie utworu jest równie nowatorskie, co sugestywne. Głosy chóru stopniowo cichną, intonując kadencję z coraz słabnącym tonem, aż zostają „pochłonięte w ciszy”. Ten efekt „fade-out” był całkowicie innowacyjnym sposobem na zakończenie dzieła, a Holst był bardzo wymagający, aby zapewnić jego perfekcyjne wykonanie. Co ciekawe, na jednym z pierwszych wykonań publicznych w 1920 roku, chór żeński został ustawiony w osobnym pomieszczeniu, a drzwi były powoli zamykane, co potęgowało wrażenie zanikania dźwięku. To unikalne wyciszenie symbolizuje dryfowanie podróżnika w bezkresną wieczność kosmosu, bez powrotu.

„Neptun, mistyk” stanowi pożegnanie nie tylko z cyklem planet, ale być może także z ziemską egzystencją, otwierając drzwi do sfery czystej kontemplacji i transcendentnego doświadczenia. To muzyka, która wykracza poza formę i melodię, wkraczając w „ciemny świat niestworzonej rzeczywistości”. Pomimo ogromnej popularności Planet, Holst zachowywał do nich pewien dystans, ponieważ ich sukces przyćmił inne jego dzieła. Niemniej jednak, „Neptun, mistyk” pozostaje jednym z najbardziej intrygujących i wizjonerskich finałów w historii muzyki klasycznej, zapraszając słuchacza do nieskończonej podróży w głąb siebie i wszechświata.