Piosenka "Kiedy rozum śpi" Budki Suflera, z tekstem Andrzeja Mogielnickiego i muzyką Romualda Lipki, stanowi głęboką refleksję nad naturą ludzkich zachowań, zwłaszcza w obliczu zaniku racjonalnego myślenia. Już sam tytuł utworu jednoznacznie nawiązuje do słynnej ryciny Francisco Goi pt. "Gdy rozum śpi, budzą się potwory" ("El sueño de la razón produce monstruos"). Goya, tworząc swoją grafikę w 1797 roku, pragnął ostrzec przed ciemnymi instynktami i brakiem czujności, które prowadzą do pojawienia się "potworów" – symbolizujących irracjonalność, przesądy i złe pomysły. Budka Suflera przenosi to ponadczasowe przesłanie na grunt muzyczny, ukazując uniwersalność zagrożeń płynących z uśpienia rozumu.

Utwór otwiera się słowami "Nie musisz mówić nic, sam o tym dobrze wiem / Kiedy nasz rozum śpi, demony budzą się". Te linijki natychmiast wprowadzają słuchacza w stan pewnej nieuchronności i świadomości istnienia ukrytych, destrukcyjnych sił. "Demony" nie są tu jedynie metaforycznymi postaciami zła, lecz odzwierciedlają pierwotne, niekontrolowane emocje, które wypływają na powierzchnię, gdy zanika kontrola rozumu. Ludzie "błądzą tak, jakby stracili wzrok", co doskonale obrazuje ślepotę wynikającą z braku racjonalnej oceny sytuacji. Kiedy "rozumu brak, ziemię ogarnia mrok" – to sugestywne porównanie podkreśla, że świat bez oświecenia rozumu staje się miejscem chaosu, strachu i beznadziei.

Refren "Kiedy rozum zaśnie, kiedy pójdzie spać / To jest pora właśnie, by się bać" wybrzmiewa jako surowe ostrzeżenie. Podkreśla, że moment uśpienia rozsądku jest jednocześnie chwilą największego zagrożenia. Wtedy bowiem, jak w "czarnych snach", nami zaczynają "rządzić razem gniew i strach". Te dwie emocje, gniew i strach, są przedstawione jako tyrani, którzy przejmą władzę nad człowiekiem, gdy ten utraci zdolność logicznego myślenia. W takim stanie "nic nie mogą już / Ani groźby ani prośby, ani anioł stróż" – co świadczy o całkowitej bezradności i utracie wszelkich mechanizmów obronnych, zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Jest to moment, w którym człowiek staje się ofiarą własnych, nieokiełznanych instynktów i impulsów.

Dalsze strofy wzmacniają to przesłanie: "Nie ważne, kto i skąd, nie ważna płeć i wiek / Głupota jest jak trąd, nie działa żaden lek". Podkreślona zostaje tutaj uniwersalność problemu. Głupota, czyli brak rozumu, jest chorobą, która dotyka każdego, niezależnie od statusu, pochodzenia czy doświadczenia życiowego. Porównanie do "trądu" uwydatnia jej destrukcyjny i nieuleczalny charakter, sugerując, że gdy już ogarnie umysł, trudno się jej pozbyć. Powtórzenie frazy "Nie musisz mówić nic, sam o tym dobrze wiem / Kiedy nasz rozum śpi, demony budzą się" na koniec drugiej zwrotki wzmacnia poczucie nieuchronności i powszechności tego zjawiska.

W drugiej części refrenu pojawia się kolejna ważna myśl: "Gdy się rozum traci, choćby mały gram / Diabeł się bogaci, mówię wam". To dosadne stwierdzenie symbolizuje, że każda utrata racjonalności, nawet najmniejsza, otwiera drzwi negatywnym siłom. "Diabeł", będący personifikacją zła i chaosu, czerpie korzyści z ludzkiej irracjonalności, stając się silniejszy. Jest to przestroga przed bagatelizowaniem nawet drobnych odstępstw od logicznego myślenia, ponieważ mogą one prowadzić do znacznie większych konsekwencji.

Utwór "Kiedy rozum śpi" został wydany w 2002 roku na płycie Mokre oczy, choć oficjalna strona zespołu podaje również go jako singel. Kompozytorem muzyki był Romuald Lipko, zaś autorem tekstu Andrzej Mogielnicki. Piosenka była promowana jako rockowy singiel, choć zespół wystąpił również z bardziej popowym utworem "Solo" na festiwalu w Opolu w tym samym roku, zdobywając nagrodę publiczności. Sam album Mokre oczy nie odniósł jednak tak dużego sukcesu komercyjnego, jak wcześniejsze wydawnictwa Budki Suflera, sprzedając się w około 35 tysiącach egzemplarzy. Mimo to, utwór "Kiedy rozum śpi" pozostał w świadomości słuchaczy jako ważne przesłanie. Romuald Lipko, współzałożyciel i główny kompozytor Budki Suflera, często podkreślał, że choć to muzyka jest jego domeną, to dobre teksty są kluczowe dla piosenek. Jego śmierć w 2020 roku zakończyła ważny rozdział w historii polskiej muzyki.

"Kiedy rozum śpi" to zatem nie tylko chwytliwy utwór rockowy, ale przede wszystkim przestroga przed zgubnymi skutkami ignorancji, irracjonalności i poddawania się pierwotnym instynktom. Piosenka Budki Suflera, podobnie jak rycina Goi, stawia ważne pytania o rolę rozumu w życiu społeczeństw i jednostek, podkreślając jego fundamentalne znaczenie dla utrzymania porządku, pokoju i człowieczeństwa. W dobie narastających podziałów i emocjonalnych debat, przesłanie utworu wydaje się być nadal aktualne, a może nawet bardziej niż kiedykolwiek.