Interpretacja Ballada o spalonej synagodze - Jacek Kaczmarski

„Ballada o spalonej synagodze” Jacka Kaczmarskiego to jeden z najbardziej przejmujących i szokujących utworów w jego bogatej twórczości, stanowiący gorzkie świadectwo o okrucieństwie i obojętności wobec Zagłady. Utwór, opatrzony adnotacją „(wg grafiki B. Schulza)”, zanurza się w mroczny, symboliczny świat, który Kaczmarski odnalazł w wizjach tragicznie zmarłego drohobyckiego pisarza i grafika Brunona Schulza. Sam Schulz, artysta pochodzenia żydowskiego, został zamordowany w getcie w Drohobyczu w 1942 roku, a jego twórczość, w tym cykl grafik „Xięga bałwochwalcza”, często operowała dramatyczną, a czasem groteskową symboliką. Inspiracja Schulzem nie odnosi się tu prawdopodobnie do konkretnej grafiki przedstawiającej płonącą synagogę, lecz raczej do ogólnego nastroju jego dzieł – intensywności, poczucia zagrożenia i nadchodzącej apokalipsy żydowskiego świata.

Piosenka rozpoczyna się od dramatycznego wezwania: „Żydzi, Żydzi wstawajcie, płonie synagoga!”. Ten krzyk, będący alarmem i jednocześnie lamentem, natychmiast wprowadza słuchacza w centrum katastrofy. Obrazy są niezwykle plastyczne i brutalne: „Cała Wschodnia Ściana porosła już żarem!”, „Powietrze drży, skacze po suchych belkach ogień!”. Kaczmarski podkreśla sakralny wymiar tragedii, wskazując na próbę ratowania „świętych ksiąg wiary”. Społeczność żydowska gromadzi się wokół płonącego gmachu, sparaliżowana rozpaczą i strachem. Pytanie „Gdzie będą teraz wznosić swoje próżne modły?!” jest głęboko ironiczne i może pochodzić od zewnętrznego, antysemickiego obserwatora, który z pogardą patrzy na nieszczęście, lub wyrażać ekstremalną desperację samych wiernych w obliczu całkowitej utraty duchowego centrum.

Kolejna zwrotka eskaluje horror, przedstawiając obraz niewyobrażalnego cierpienia – płonącego Żyda uwięzionego w świątyni: „Tam w środku Żyd został! Jeszcze widać ręce! Już czarne! O, Jehowo, za co? O, Jehowo!?”. To bezprecedensowe okrucieństwo, w połączeniu z rozdzierającym krzykiem do Boga, nadaje balladzie wymiar niemal biblijnej kaźni.

Następnie scena zmienia się, stając się obrazem pożogi i pustki. Noc zapada, a ludzie stoją „wielkim kołem”, obserwując zniszczenie. W ciemnościach „gwiazda się dopala”, co może być symbolicznym odniesieniem do gaśnięcia nadziei i unicestwienia żydowskiego świata. Ich chałaty porosłe popiołem i „rząd rąk i twarzy w mrok się powoli oddala” symbolizują ciche odejście, bezpowrotną stratę, która pozostawia po sobie jedynie zgliszcza i wspomnienie.

Zwieńczenie ballady jest jednocześnie jej najbardziej gorzkim i przerażającym elementem. Po tym, jak deszcz zmywa popiół ze szlamem, a świadkowie tragedii stoją do rana, pojawia się postać pijanego włóczęgi. Jego obojętny, powtarzany zaśpiew: „– Jeden Żyd się spalił! Jeden Żyd się spalił! Śpiewał w knajpie nad wódką włóczęga pijany”, stanowi kulminację cynizmu i znieczulenia. Ten kontrast między apokaliptyczną wizją zniszczenia świętego miejsca i ludzkiego życia a trywializacją tragedii przez przypadkowego przechodnia jest kluczowy dla przesłania utworu.

Jacek Kaczmarski sam komentował, że „Ballada o spalonej synagodze” była jego refleksją na temat wiersza Czesława Miłosza „Campo di Fiori”. Podobnie jak u Miłosza, gdzie obok palącego się getta warszawskiego toczy się normalne życie na karuzeli, tak i u Kaczmarskiego ogrom cierpienia zostaje zderzony z obojętnością, a nawet radością zniszczenia, sprowadzoną do błahego incydentu – „Cóż się stało? Że jeden Żyd się spalił?”. Piosenka, napisana w 1977 roku, jest głęboką analizą problemu antysemityzmu i braku empatii, które umożliwiły Zagładę i pozwoliły na beztroskie przejście nad nią do porządku dziennego. Kaczmarski, znany z tworzenia utworów o tematyce historycznej i społeczno-politycznej, w tej balladzie nie tylko opłakuje zniszczenie materialne i duchowe, ale przede wszystkim potępia ludzką zdolność do ignorancji i okrucieństwa, które pozwalają na takie tragedie. Jest to utwór o pamięci i zapomnieniu, o tym, jak łatwo tragedia może zostać zbagatelizowana i zredukowana do nic nieznaczącej wzmianki, symbolizując utratę wrażliwości i zwycięstwo obojętności.