Interpretacja Coś za coś - Jacek Kaczmarski

Utwór Jacka Kaczmarskiego „Coś za coś” to głęboka, niezwykle osobista refleksja nad naturą ludzkiego doświadczenia, autentycznością życia i ciężarem odpowiedzialności, a może nawet przymusu, by żyć dla innych. Jak sam artysta zaznaczył w rozmowie z Witoldem Chwilkowskim dla czasopisma „Kruk” w 1997 roku, piosenka ta jest zbudowana na wzór utworu Bułata Okudżawy. To nie jest anegdota, lecz „synteza poetycka”, „skrót myślowy”, który dotyka uniwersalnego wymiaru kondycji ludzkiej, bo – jak powiedział Kaczmarski – „Każdy człowiek o swoim życiu może napisać taki wiersz”.

Piosenka ma charakterystyczną, powtarzalną strukturę. Każda zwrotka opisuje pewne doświadczenie – jedzenie, picie, flirt, pisanie wierszy, sen – które stopniowo ewoluuje od początkowej niewinności czy nadziei do gorzkiej konkluzji. Elementem spajającym jest refreniczne „Znów za kogoś...”, co staje się kluczem do interpretacji całego tekstu.

Pierwszy kęs i pierwszy łyk to początkowe zetknięcie ze światem, zmysłowe i dające nadzieję. „Pierwszy kęs zanęcił mi apetyt”, a „Pierwszy łyk – rozterek wór załatał”. Jest w nich obietnica spełnienia, ulgi, radości. Jednakże, każdy kolejny etap, drugi i trzeci kęs czy łyk, prowadzi do coraz głębszego rozczarowania, odkrycia „nagiej prawdy świata” i ostatecznego zmęczenia, które odziera z myśli i siły. Finał tych doświadczeń jest identyczny: „Znów za kogoś jadłem” i „Znów za kogoś piłem”. Podmiot liryczny nie czerpie pełnej satysfakcji, ponieważ jego akty życiowe są jakby cudze, wykonane w czyimś zastępstwie, pod czyimś wpływem lub dla czyjegoś dobra, co odbiera im indywidualny smak i sens.

Podobnie rzecz ma się z miłością. „Pierwszy flirt obracał serce w gardle” – to ekscytacja, niepewność i intensywność młodzieńczego uczucia. Drugi jest już bardziej przyziemny, fizyczny, „zatracał się w prześcieradle”, sugerując utratę romantycznego zapału na rzecz cielesności. Trzeci etap to już cyniczne rozliczenie: „Trzeci zwracał weksle drogo”, co oznacza, że miłość stała się transakcją, inwestycją, która przyniosła jedynie straty lub rozczarowanie. Finał jest równie bolesny: „Kochałem za kogoś”. To wyznanie sugeruje brak prawdziwej intymności, być może udawanie uczuć, poświęcanie się dla kogoś, zamiast doświadczania miłości dla samego siebie.

Wiersz, będący materią dla samego Kaczmarskiego, także podlega tej bolesnej degresji. „Pierwszy wiersz po dłoni spłynął tchnieniem” – to akt czystej, natchnionej twórczości. Drugi wiersz już „długie spory wiódł z sumieniem”, co wskazuje na autocenzurę, kompromisy lub walkę z wewnętrznymi demonami, być może wynikającą z presji oczekiwań. Trzeci wiersz „z obłudą się szlaja”, co jest oskarżeniem o utratę autentyczności, pisanie pod publiczkę, zdradę ideałów. Konkluzja jest przygnębiająca: „Za kogoś się kajam”. Akt twórczy, który powinien być najbardziej osobisty, staje się tutaj formą pokuty za cudze grzechy lub wyrazem uległości wobec zewnętrznych sił.

Ostateczne, najbardziej dramatyczne podsumowanie następuje w ostatniej zwrotce, dotyczącej snu i śmierci. „Pierwszy sen – jak świeże jabłko – zdrowy” symbolizuje czysty odpoczynek, niewinność, regenerację. Drugi sen to już chaos, trauma: „Drugi porwał w strzępy życia skowyt”. Trzeci sen jest proroczy i ostateczny: „W trzecim – kondukt i zaduma”. W tym miejscu następuje najbardziej poruszająca pointa całego utworu: „Znów ktoś za mnie umarł”. To zdanie jest kulminacją wszystkich poprzednich doświadczeń. Życie, którego podmiot liryczny nie przeżył w pełni dla siebie – jedząc, pijąc, kochając czy tworząc za kogoś – ostatecznie kończy się śmiercią, która również nie jest jego własna. Może to oznaczać poczucie ofiary, utraty własnej podmiotowości do tego stopnia, że nawet kres istnienia jest aktem zastępczym, wykonanym za kogoś innego.

„Coś za coś” to gorzka diagnoza alienacji, braku autentyczności i być może buntu przeciwko narzuconym rolom. W kontekście twórczości Kaczmarskiego, często osadzonej w realiach politycznych i społecznych, można by dopatrywać się tu odniesień do życia w systemie, który wymuszał kompromisy, udawanie, poświęcanie własnego ja dla idei czy wspólnoty. Jednakże, zgodnie ze słowami samego artysty, to przede wszystkim synteza osobista, uniwersalne przesłanie o niebezpieczeństwach życia vicariously, gdzie jednostka, stopniowo tracąc siebie w kolejnych aktach zastępczych, ostatecznie traci nawet prawo do własnej śmierci. Utwór jest poruszającym świadectwem walki o integralność i autentyczność w obliczu presji zewnętrznych i wewnętrznych, a jego siła tkwi w prostocie i powtarzalności motywu, który w każdym kolejnym wcieleniu staje się coraz bardziej dojmujący.