Interpretacja Ederlezi - Goran Bregovic

Piosenka „Ederlezi” Gorana Bregovicia to nie tylko melodyjny utwór, ale przede wszystkim głęboko zakorzeniony w kulturze Romów hymn, który stał się międzynarodowym symbolem wiosny, odnowy i wspólnoty. Tytuł utworu odnosi się do tradycyjnego romskiego święta wiosny, Ederlezi, obchodzonego 6 maja. Święto to, znane również jako Đurđevdan w kulturach serbskiej i bułgarskiej, oraz Hıdırellez w tureckiej, oznacza powrót wiosny i symbolizuje odnowę oraz odrodzenie. Dla Romów jest to czas niezwykle ważny, gdyż tradycyjnie zwiastuje koniec długich, zimowych miesięcy, uniemożliwiających podróżowanie, i symbolizuje powrót możliwości wędrowania oraz bliskiego kontaktu z naturą.

Tekst piosenki, śpiewany w języku romskim, doskonale oddaje ducha tego święta. Rozpoczyna się od radosnego wezwania: „Same amala oro kelena / Oro kelena dive kerena / Sa o Roma” (Wszyscy moi przyjaciele tańczą oro / Tańczą oro, tworzą dzień / Wszyscy Romowie). „Oro” to tradycyjny okrągły taniec bałkański, symbolizujący jedność i ciągłość. Te początkowe linijki malują obraz zbiorowej euforii, w której cała społeczność Romów łączy się w tańcu i świętowaniu „Amaro dive” (naszego dnia) – Ederlezi. Powtarzające się frazy „Sa o Roma, babo, babo / Sa o Roma, o daje” (Wszyscy Romowie, ojcze, ojcze / Wszyscy Romowie, o matko) wzmacniają poczucie wspólnoty rodzinnej i przynależności do szerszej romskiej rodziny.

Jednak utwór Bregovicia nie jest wyłącznie optymistycznym hymnem. W jego sercu leży przejmujący kontrast pomiędzy powszechną radością a indywidualnym doświadczeniem wykluczenia. Słowa „Sa o Roma babo, E bakren cinen. A me coro, dural besava.” (Wszyscy Romowie, ojcze, zarzynają jagnięta. A ja, biedny, siedzę z daleka) wprowadzają nutę melancholii i tęsknoty. Tradycja świętowania Ederlezi obejmuje przygotowanie i grillowanie jagnięcia na ucztę, co jest istotnym elementem biesiady. Osoba śpiewająca, jako „coro” (biedna), nie może sobie pozwolić na ten rytualny dar, co sprawia, że czuje się wykluczona z pełni obchodów, obserwując radość innych z daleka. To świadectwo, że nawet w chwilach największej wspólnoty, osobiste trudności i samotność mogą rzucać cień na festiwalową atmosferę. To porusza uniwersalny temat nierówności i poczucia niedopasowania.

Goran Bregović, kompozytor, stał się głównym autorem międzynarodowego sukcesu tej pieśni. Jego aranżacja, stworzona na potrzeby filmu Emira Kusturicy „Czas Cyganów” (Dom za vešanje) z 1988 roku, uczyniła „Ederlezi” sławną na całym świecie. W filmie piosenkę zaśpiewała macedońska wokalistka Vaska Jankovska. Bregović, znany ze swojego talentu do łączenia tradycyjnych bałkańskich melodii z nowoczesnym brzmieniem, stworzył utwór, który przekroczył bariery kulturowe i językowe. Co ciekawe, Bregović był także gitarzystą jugosłowiańskiego zespołu Bijelo Dugme, który nagrał serbsko-chorwacką wersję utworu pt. „Đurđevdan”, z innymi słowami. To pokazuje, jak wiele interpretacji i kontekstów może przyjąć ta melodia. Warto dodać, że utwór Bregovicia pojawił się również w filmie „Borat” w 2006 roku, choć nie miał żadnego związku z autentyczną muzyką kazachską. Bregović w jednym z wywiadów wspominał, że celowo dodał dwie strofy z albańskiej pieśni ludowej do swojej serbsko-chorwackiej wersji „Đurđevdan”, aby sprzeciwić się postrzeganiu utworu jako nacjonalistycznego. To podkreśla jego artystyczną wrażliwość i chęć podkreślenia ponadnarodowego charakteru muzyki.

Tradycje Ederlezi są bogate i pełne symboliki. Przed świętem Romowie porządkują domy i dekorują je kwiatami oraz kwitnącymi gałązkami, co ma pokazać nadejście wiosny. Kwiaty wrzuca się również do wody przed kąpielą, a w religijnych rodzinach myje się ręce wodą ze studni kościelnej. W niektórych regionach dzieci kąpane są w wodzie z jajkami, a czerwone jajka symbolizują zdrowie, natomiast zielone – odrodzoną naturę. Muzyka i taniec, zwłaszcza wspomniane oro, odgrywają kluczową rolę w tych radosnych zgromadzeniach, które symbolizują jedność społeczności.

„Ederlezi” Gorana Bregovicia to zatem coś więcej niż tylko piosenka. To sentymentalna podróż przez romską tożsamość, odzwierciedlająca radość ze świętowania wiosny i wspólnoty, ale też subtelnie dotykająca tematu biedy i wykluczenia. Dzięki Bregoviciowi i filmowi Kusturicy, ten tradycyjny utwór stał się globalnym symbolem piękna bałkańskiej kultury i Romów, ich odporności oraz niezłomnego ducha, celebrującego życie i odnowę mimo wszelkich przeciwności.