Interpretacja Czarny chleb i czarna kawa - Hetman

"Czarny chleb i czarna kawa" w wykonaniu zespołu Hetman to poruszająca rockowa aranżacja utworu, który zyskał status ikonicznego hymnu wolności i rozpaczy. Jego geneza jest niezwykła i sięga 1974 roku, kiedy to Jerzy Filas (później znany jako Jerzy Warzyński, a następnie Cieśla), będący wówczas studentem Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie, napisał tekst i muzykę tej pieśni. Filas trafił do więzienia przy ulicy Czarnieckiego w Krakowie, skazany na 72 dni aresztu za publiczne śpiewanie piosenek politycznych (protestsongów) koło pomnika Adama Mickiewicza. Właśnie w tych trudnych warunkach, po nieudanej próbie samobójczej, spisał swoje przemyślenia na skrawku papieru, dając początek jednemu z najbardziej rozpoznawalnych utworów więziennych.

Tekst piosenki jest głębokim świadectwem udręki i beznadziei człowieka pozbawionego wolności. Już pierwsze strofy – "Kiedy oczy swe otwarłem / Jakiś żal ogarnął mnie / Łzy po sercu popłynęły / Zrozumiałem wtedy, że / Zapach murów, widok kraty" – natychmiast wprowadzają słuchacza w duszny, klaustrofobiczny świat więziennej celi. Podmiot liryczny czuje się odizolowany, jego pieśń jest "pieśnią goryczy, pieśnią rozpaczy", a jedynym powiernikiem bólu wydaje się być wiatr. Wyznanie "Matko moja, jest mi źle" podkreśla dojmującą tęsknotę za bliskością i utraconym światem zewnętrznym.

Kolejne wersy, "Chciałem krzyczeć, lecz nie mogłem / Chciałem śpiewać, brak mi tchu / Serce moje mi wydarli / Serca mego nie ma już", mówią o totalnym stłumieniu i odebraniu podmiotowi lirycznemu jego tożsamości i woli. Próba wyrażenia prawdy ("Chciałem tylko mówić prawdę / Lecz zamknięto usta mi") spotyka się z brutalnym uciskiem, a chęć nawiązania kontaktu z innymi ("Chciałem komuś podać ręce") kończy się naznaczeniem ("Teraz ręce są we krwi"), co może symbolizować zarówno fizyczne cierpienie, jak i moralne skażenie spowodowane przez opresyjny system.

Refren utworu jest jego kwintesencją, stając się uniwersalnym obrazem więziennej egzystencji: "Czarny chleb i czarna kawa / Opętani samotnością / Myślą swą szukają szczęścia / Które zwie się wolnością". Te proste słowa, odnoszące się do podstawowej, skąpej strawy więźnia, stają się metaforą całego życia za kratami – naznaczonego ubóstwem, osamotnieniem i nieustającą, desperacką tęsknotą za wolnością. To właśnie wolność jest tu przedstawiona jako ostateczne szczęście, którego brak definiuje całe istnienie osadzonych.

W ostatniej zwrotce podmiot liryczny dochodzi do punktu, w którym świat jawi się jako pełen cierpienia ("Czemu świat zieje żarem"), a miłość jest fałszywa. Pragnienie ucieczki od tej rzeczywistości jest tak silne, że bohater marzy o śmierci jako jedynym wybawieniu: "Chciałbym zasnąć, lecz nie mogę / Chciałbym zasnąć, lecz na zawsze". Śmierć jawi się jako "chwila błoga", która "powstrzyma oddech mój", przynosząc kres męczarni. Cykliczność i beznadzieja sytuacji podkreślona jest przez obraz celi, która po śmierci jednego więźnia, czeka już na kolejnego ("Ktoś wyniesie moje ciało / A na celi będzie znów").

Piosenka "Czarny chleb i czarna kawa" szybko stała się nieformalnym hymnem więziennym, a jej popularność rozprzestrzeniała się ustnie. Zespół Hetman, który jest autorem rockowej aranżacji utworu, wydał go na swojej płycie "Co jest grane" w 1993 roku. W 2014 roku ukazała się płyta "HETMAN I JUREK FILAS 40 LAT CZARNEGO CHLEBA I CZARNEJ KAWY (1974-2014)", celebrująca historię utworu. W 2015 roku zespół Hetman wraz z Jerzym Warzyńskim (Filasem) nakręcił teledysk do tej piosenki w zakładzie karnym w Białej Podlaskiej, gdzie wystąpili również więźniowie. Dla Jerzego Warzyńskiego był to symboliczny powrót do więzienia po 40 latach, tym razem jako gościa. Sam Filas wspominał, że "Czarny chleb i czarna kawa" z czasem stała się tak popularna, że śpiewały ją nawet dzieci wracające ze szkolnych ognisk, co wzruszyło go do łez. Mimo że wiele innych zespołów, takich jak Pidżama Porno czy Strachy na Lachy, również nagrało swoje wersje tej pieśni, to właśnie wykonanie Hetmana jest często cytowane jako jedno z najbardziej znanych, a jego rockowe brzmienie dodało pieśni nowej, mocnej ekspresji. Uniwersalne przesłanie utworu, dotyczące tęsknoty za wolnością, walki z opresją i nadziei, sprawia, że pozostaje on aktualny i poruszający niezależnie od epoki.