Interpretacja O Fortuna - Carl Orff

„O Fortuna” Carla Orffa, otwierająca i zamykająca monumentalną kantatę sceniczną Carmina Burana, stanowi jedno z najbardziej rozpoznawalnych dzieł muzyki klasycznej, którego potężna, wstrząsająca ekspresja wrosła głęboko w świadomość kulturową. Ten utwór, będący prośbą do rzymskiej bogini Fortuny, jest zarówno muzycznym arcydziełem, jak i głęboką refleksją nad ulotnością i zmiennością ludzkiego losu.

Tekst „O Fortuna” to średniowieczny poemat łaciński, należący do zbioru Carmina Burana (dosłownie „Pieśni z Beuern”) – manuskryptu z XIII wieku, odnalezionego w benedyktyńskim opactwie w Benediktbeuern w 1803 roku. Wiersze te, pisane głównie w łacinie średniowiecznej, a także w starodolnoniemieckim i starofrancuskim, były dziełem goliardów, czyli wędrownych żaków i duchownych, często o rozwiązłym i swobodnym trybie życia. Ich tematyka była niezwykle zróżnicowana, obejmując moralitety, satyrę, pieśni miłosne, biesiadne, a także refleksje nad zmiennym losem.

Carl Orff natknął się na zbiór Carmina Burana w 1934 roku i, zafascynowany ich siłą wyrazu, natychmiast przystąpił do komponowania muzyki. Powiedział wówczas swojemu wydawcy: „Wszystko, co napisałem do tej pory, a co Państwo niestety wydrukowali, można zniszczyć. Z Carminą Buraną zaczynają się moje dzieła zebrane”. Było to odważne oświadczenie, które podkreślało jego poczucie odnalezienia własnego, unikalnego głosu. Orff, w przeciwieństwie do współczesnych mu kompozytorów dążących do muzycznej złożoności, postawił na prostotę rytmu, harmonii i faktury. „Im prostszy przekaz, tym większe wrażenie” – mawiał. Ta estetyka doskonale oddaje pierwotną siłę średniowiecznych tekstów.

Premiera kantaty odbyła się 8 czerwca 1937 roku w Operze Frankfurckiej. „O Fortuna” otwiera i zamyka sekcję „Fortuna Imperatrix Mundi” („Fortuna, władczyni świata”), stanowiąc potężną ramę dla całej kompozycji Orffa. Sam utwór jest hołdem i lamentem jednocześnie, skierowanym do Fortuny – bogini losu, która w mitologii rzymskiej uosabia zarówno szczęście, jak i nieszczęście. Jej koło Fortuny (Rota Fortunae) jest kluczowym symbolem, ilustrującym nieustanną zmienność ludzkiego życia: jedni wznoszą się na szczyt, by za chwilę spaść w otchłań, inni cierpią, podczas gdy inni znajdują bogactwo.

Tekst utworu sugestywnie opisuje tę nieprzewidywalność. Fortuna jest „zmienną jak Księżyc” (velut Luna statu variabilis), jej moc „rozpuszcza” nędzę i władzę „jak lód” (dissolvit ut glaciem). Jest boginią, która „obdurat” (utwardza) i „curat” (troszczy się) na zasadzie kapryśnej gry (ludo mentis aciem), przynosząc zarówno radość, jak i cierpienie. Dalej następuje bolesne wyznanie: „Sors immanis et inanis, rota tu volubilis, status malus, vana salus semper dissolubilis” – Los okrutny i daremny, ty obrotne koło, zły status, próżne zdrowie zawsze kruche. Podkreśla to brak kontroli człowieka nad własnym losem, uczucie bycia narzędziem w rękach jej podłości (dorsum nudum fero tui sceleris).

Muzycznie „O Fortuna” jest równie dramatyczna. Rozpoczyna się powoli, z dudniącymi bębnami i chórem, by szybko przejść w szept, a następnie stopniowo narastać w miarowym crescendo perkusji, krótkich nut smyczków i rogów, osiągając kulminację na jednej, długiej, potężnej nucie i nagle się urywając. Ta powtarzalna struktura muzyczna doskonale oddaje symbolikę obracającego się koła Fortuny. W końcowej sekcji utworu, wezwanie „Hac in hora sine mora corde pulsum tangite; quod per sortem sternit fortem, mecum omnes plangite!” – W tej godzinie bez zwłoki uderzcie w rytm serca; to, co przez los obala silnych, ze mną wszyscy opłakujcie! – jest potężnym, niemal rozkazującym wezwaniem do zbiorowego lamentu. Warto dodać, że fraza „corde pulsum tangite” ma również ciekawą, alternatywną interpretację, sugerującą uderzenie w struny instrumentów („cordae”), co silniej wiązałoby się z aktem muzykowania i lamentu.

„O Fortuna” szybko zyskała ogromną popularność. Choć na początku bywała potępiana jako dzieło „zdegenerowane”, w późniejszym okresie została entuzjastycznie przyjęta przez nazistów jako „hołd wczesnemu przejawowi kultury aryjskiej”, a po wojnie weszła do międzynarodowego kanonu muzyki poważnej. Jej dramatyczny charakter sprawił, że stała się wszechobecna w kulturze popularnej, używana w filmach, reklamach (np. słynna reklama Old Spice) i programach telewizyjnych (jak The X Factor), gdzie często towarzyszy scenom o katastrofalnym lub heroicznym wydźwięku. Kompozycja Orffa, ze swoją surową siłą i pierwotnym rytmem, pozostaje ponadczasowym przypomnieniem o kruchości ludzkiej egzystencji i wszechpotężnej, nieokiełznanej sile losu.